Enne Koops
Redactie
Net als tegenwoordig waren in de zeventiende eeuw Chinese massagoederen een vast onderdeel van Nederlandse huishouden. Zo waren Chinese prentenboeken erg populair in de Nederlandse Republiek. In Barbaren en Wijsgeren, onder redactie van Thijs Weststeijn en Menno Jonker, onderzoeken verscheidene historici de wederzijdse beeldvorming tussen de Nederlanden en China in de zeventiende eeuw. Welke stereotypes en ideeën bestonden er over ‘de ander’?
Thijs Weststeijn is hoogleraar kunstgeschiedenis voor 1850 aan de Universiteit van Utrecht. Hij leidt het NWO-onderzoeksproject The Chinese Impact. Menno Jonker is zelfstandig curator en onderzoeker in de vroegmoderne kunst en wetenschap. Hij verrichtte onder meer onderzoek voor de tentoonstelling Azië in Amsterdam in het Rijksmuseum.
Hun boek is gebaseerd op de tentoonstelling Barbaren & Wijsgeren in het Frans Hals Museum, die te zien is tot 20 augustus 2017. De thematiek van boek en tentoonstelling is interessant genoeg, alleen al omdat de Nederlanden als een van de weinige Europese landen in de zestiende en zeventiende eeuw contacten hadden met het Chinese Keizerrijk, ofwel het ‘Rijk van het Midden’.
Weststeijn en Jonker hebben tal van lezenswaardige artikelen in het boek opgenomen, dat verder voorzien is van indrukwekkende illustraties, kleurenplaten en foto’s van historische artefacten.
Nederlandse beroemdheden over China in de zeventiende eeuw
China was op verschillende manieren populair in het Nederlandse culturele leven en met name bij intellectuelen en beroemdheden. De Nederlandse schrijver-toneeldichter Joost van den Vondel (1587-1679) bijvoorbeeld, werd in Europa de eerste die een literair werk over China schreef. In het treurspel Zungchin of Ondergang der Sineesche heerschappye (1667) beschreef hij China als ‘een edele diamant, die goddelijk in de ogen flonkert’.
doek, 152 x 210 cm, Frans Hals Museum
Schilder Rembrandt van Rijn (1606-1669) verzamelde Chinees porselein. En Rembrandts collega Johannes Vermeer (1632-1675) was sterk gefascineerd door de spiegelingen op dit in het Westen nog onbekende materiaal dat hij porselein in meerdere van zijn schilderijen verwerkte. Als laatste voorbeeld van de Chinese beïnvloeding kan rechtsgeleerde Hugo de Groot (1583-1645) genoemd worden. De Chinezen waren ‘het slimste van alle volkeren’, zo stelde deze. Omstreeks 1600 maakte Hugo de Groot – die in 1621 uit Slot Loevestein ontsnapte in een boekenkist – een tocht in een zeilwagen die was gebouwd naar Chinees ontwerp. Dit voertuig haalde op het strand tussen Scheveningen en Petten maar liefst een snelheid van vijftig kilometer per uur.
In de zeventiende eeuw vormden de Lage Landen een cultureel doorgeefluik tussen het Westen en China. Het was de Republiek die accurate geografische kaarten en historische studies over China produceerde, meer dan andere Europese landen. De Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) verscheepte miljoenen stuks Chinees porselein naar Europa, maar ook kunstwerken, geschriften en de nieuwste wetenschappelijke Chinese kennis.
Sina, 1670, Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam
Wederzijdse beeldvorming
Nederlanders maakten stereotypes van de Chinezen, maar omgekeerd gebeurde precies hetzelfde. Thijs Weststeijn:
Nederlanders werden als ‘roodharige barbaren’ gepresenteerd, wie vuurwapens, klokken en telescopen echter grote belangstelling wekten. (…) In Nederland en China kon verbazing over de vreemdheid van de ander omslaan in bewondering. Deze verbazing en verwondering vertellen vaak meer over het zelfbeeld van de betrokken kunstenaars en schrijvers dan over de buitenlanders. (9)
Omstreeks 1600 kwam de eerste Chinese koopman naar Nederland, op een Nederlands VOC-schip. Hij liet zich in Middelburg dopen. In de decennia daarna volgde nog een handjevol Chinezen.
Interessant in dit boek zijn de bijdragen van diverse Nederlandse onderzoekers die in de zeventiende eeuw over China schreven. Een van hen was de Leidse oriëntalist Jacob Golius (1596-1667), een van de eerste Nederlandse China-liefhebbers. Jacob Golius begreep geen woord van de Chinese boeken die hij verzamelde. Maar hij was gefascineerd en raakte geïnformeerd omdat hij via het Latijn kon spreken met een Chinese reiziger, die door de jezuïeten was bekeerd en gedoopt was als Dominicus.
Belangrijk in de beeldvorming was ook de Nederlandse oudheidstaalkundige Isaac Vossius (1618-1689), die in 1659 het boek De echte ouderdom van de aarde uitgaf. In dit boek trok hij de conclusie dat ’tot dit moment niemand de juiste versie van de Heilige Schrift [de Bijbel] heeft gelezen’. Vossius’ uitspraak bevestigde de aanhangers van Baruch Spinoza (1632-1677) in hun opvatting dat de Bijbel als historische bron onbruikbaar is. Ook op andere gebieden zag Vossius China als model voor het moderne Europa. Hij meende dat het keizerrijk in essentie republikeins was, omdat de heerser zich liet leiden door de mening en wensen van het volk. In politiek opzicht was China in die zin dus een spiegelbeeld voor de Nederlandse Republiek.
Vossius’ navolgers begonnen met het vergelijken van Spinoza met Confucius. De bekendste was Pieter van Hoorn (1619-ca.1690), die een handelsmissie naar Peking had geleid en die het boek Enige opvattingen over de ware deugd, getrokken uit de Chinese Confucius (1675) publiceerde. Dit werk was de eerste vertaling van Confucius’ Gesprekken en vormde een van de eerste Europese vertalingen van oosterse wijsheid. Het boekje bestond vooral uit losse aforismen en was bij lange na niet volledig.
‘De oudste krant ter wereld’
Trudy Dijkstra levert een bijlage over berichten over China in de Opregte Haerlemsche Courant, een krant die op 8 januari 1656 voor het eerst verscheen. Deze krant stond bekend vanwege haar nauwkeurige en betrouwbare berichtgeving. De krant bestaat overigens nog steeds en is daarmee feitelijk…
…de oudste krant ter wereld. (59)
De berichten in de Opregte Haarlemsche Courant waren vaak maatgevend voor andere kranten. Dit gold ook voor het nieuws over China, waar een ruime belangstelling voor was onder het lezerspubliek. (62)
Verder komen we als onderwerpen onder meer nog tegen: Peter Paul Rubens (1577-1640) en Jan Brueghel de Oude (1568-1625), die schilderijen maakten voor de landvoogden Albrecht en Isabella (waarop ook regelmatig porselein voorkwam), de Amsterdamse porseleinhandelaar Jan van Wely (die porselein en sieraden leverde aan de Oranjes, het adellijke huis Brederode, de porseleincollectie van Amalia van Solms (1602-1675, echtgenote van stadhouder Frederik Hendrik (1584-1647) en afbeeldingen van Chinezen op zeventiende-eeuwse wandtegels.
Boek: Barbaren & Wijsgeren – Thijs Weststeijn en Menno Jonker (red.)
