Alfred Rosenberg (1893-1946) – Ideoloog van de nazi’s

Hij gold als een van de meest fervente nazi’s: de journalist en politicus Alfred Rosenberg (1893-1946), een vroeg lid van de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) en een van de belangrijkste ideologen van die partij. Zijn magnum opus was het fel antisemitische boek Der Mythus des zwanzigsten Jahrhundets, gepubliceerd in 1930. Wie was deze beruchte nazi en wat betekende hij voor het Derde Rijk?

Rosenberg: ‘kerkvader van het nationaalsocialisme’

Alfred Rosenberg geldt als een van de belangrijkste vormers van de filosofie van het nationaalsocialisme. Niet voor niets noemde Adolf Hitler hem de ‘kerkvader van het nationaalsocialisme’, een titel die niet naar Maarten Luther ging want deze Duitse kerkhervormer had Hitler reeds bestempeld als ‘grootste Duitser aller tijden’.

Hij stond bekend als een felle antisemiet, daartoe mede ‘overtuigd’ omdat hij een ooggetuige was van de Russische Revolutie (1917) en deze interpreteerde als een ‘joods complot’. Naast het jodendom haatte hij ook het christendom. Rosenberg was overtuigd racist en liet zich kennen als een man met een dominant karakter.

Qua gedachtegoed liet hij zich onder meer beïnvloeden door racistische filosofen als Arthur de Gobineau (1816-1882), Friedrich Nietzsche (1844-1900) en Houston Stewart Chamberlain (1855-1927). Het boek Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts (1899) van laatstgenoemde Chamberlain vormde een inspiratiebron voor Alfred Rosenbergs meest bekende werk, waarvan in Duitsland anderhalf miljoen exemplaren verkocht werden: Der Mythus des zwanzigsten Jahrhundets (1930). Hierin zette hij het Arische ras af tegen wat hij het anti-ras noemde, het jodendom, en vond hij de Duits-Germaanse geschiedenis opnieuw uit: het bloed van het Duitse volk zou de Germaanse ziel bevatten. Ook ontvouwde hij in dit boek zijn Lebensraum-filosofie.

https://www.youtube.com/watch?v=GSPzuTlW_jY

Bovengenoemde inspiratiebronnen, die duidelijk aantoonbaar zijn, noemde Rosenberg overigens niet tijdens zijn verdediging bij de Neurenberger Processen (1945-1946). Daar zei hij zelf over zijn intellectuele vorming, aldus het schriftelijk procesverslag:

“Ich hatte neben unmittelbar künstlerischen Interessen für Architektur und Malerei von Jugend her philosophische Studien betrieben, und da lag es mir gefühlsmäßig selbstverständlich nahe hier an Goethe, Herder und an Fichte anzuknüpfen und mich von hier aus innerlich zu bilden. Zu gleicher Zeit beeinflußten mich die sozialen Gedanken von Charles Dickens, Carlyle und amerikanischerseits von Emerson. In Riga habe ich diese Studien weiterbetrieben und naturgemäß an Immanuel Kant und Arthur Schopenhauer angeknüpft, und mich vor allen Dingen der indischen Philosophie und ihren verwandten Strömungen gewidmet, später naturgemäß den europäischen Kultur- und Geschichtsschreibern, und schließlich in München einem näheren Studium der neuen biologischen Forschung.”

Afkomst en jonge jaren

Alfred Rosenberg werd geboren op 12 januari 1893 in een koopmansfamilie. Zijn ouders, van Baltisch-Duitse origine, woonden in Reval, zoals de tegenwoordige stad Talinn in Estland toen heette. Na de middelbare school, de Oberrealschule, volgde hij vanaf de herfst van 1910 opleidingen aan het Technisch Instituut te Riga en aan de Universiteit van Moskou architectuur.

Eind 1918, kort na de Eerste Wereldoorlog, vertrok Alfred Rosenberg naar Duitsland. Daar raakte hij, na een korte tussenstop in Berlijn, in zijn nieuwe woonplaats München al snel in contact met de groeiende extreemrechtse, antidemocratische en antisemitische beweging in die stad. Rosenberg sloot zich daar aan bij het Thulegenootschap, een nationalistische en racistische organisatie waaruit in 1919 de Deutsche Arbeiterpartei (DAP) ontstond. Deze DAP was de voorloper van Hitlers partij die in 1920 naamtechnisch omgedoopt werd in de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, de NSDAP.

In 1919 sloot Alfred Rosenberg zich ook aan bij de vereniging ‘Verband gegen die Überhebung des Judentums’ (Vereniging tegen de hoogmoed van het jodendom). Hij werd hoofdredacteur van het blaadje dat dit Verband uitbracht: Auf vorposten.

Rosenberg als politiek journalist en schrijver (1919-1930)

In 1919 publiceerde Alfred Rosenberg zijn eerste boek, dat over de geschiedenis van het jodendom ging. Titel: Die Spur des Juden im Wandel der Zeiten. Hierin schreef hij over een internationaal complot van joden en vrijmetselaars: ‘jüdisch-freimaurerischen Weltverschwörung’. Volgens Rosenberg hadden de vrijmetselaars de Eerste Wereldoorlog veroorzaakt, terwijl de joden primair verantwoordelijk waren voor de Russische Revolutie (laatstgenoemde stelling werd overigens ook door de Engelsman Winston Churchill onderschreven).

Rosenberg was als schrijver in de jaren hierna erg productief. Al snel volgden meer geschriften: Unmoral im Talmud (Immoraliteit in de Talmoed, 1920), Das Verbrechen der Freimaurerei. Judentum, Jesuitismus, Deutsches Christentum (De misdaad van de vrijmetselarij. Jodendom, jezuïtisme en Duits christendom, 1921), Der staatfeindliche Zionismus (Het staatsvijandige zionisme, 1922), Börse und Marxismus oder der Herr und der Knecht (De beurs en het marxisme of de heer en de knecht, 1922) en een stroom aan antisemitische artikelen in diverse tijdschriften en periodieken. In 1921 begon hij als schrijver mee te werken aan de nazi-partijkrant Völkischer Beobachter. Reeds in 1923 nam hij het hoofdredacteurschap van deze periodiek op zich.

Op 8/9 november 1923 was Alfred Rosenberg actief betrokken bij de mislukte Hitlerputsch.

Alfred Rosenberg richtte in juni 1924 een eigen tijdschrift op, Der Weltkampf, dat een internationale doelgroep beoogde. Met dit tijdschrift hoopte Rosenberg wereldwijd het blanke ras te winnen voor de zaak van het nationaalsocialisme.

Politieke carrière: Reichstag-vertegenwoordiger en groeiende invloed (1930-1939)

Na het electorale succes van de NSDAP in 1930 kwam Alfred Rosenberg namens de nazi-partij in het Duitse parlement, de Reichstag, terecht.

Na de machtsovername van Adolf Hitler op 30 januari 1933 benoemde de Führer hem tot hoofd van de Auslandsorganisation – het buitenlandbureau – van de NSDAP. Een jaar later volgde een aanstelling als chef van de wetenschappelijke afdeling van NSDAP. Net als Heinrich Himmler beoogde Rosenberg om minister van Propaganda te worden, maar dit ambt kwam in maart 1933 in handen van Joseph Goebbels.

Rosenberg slaagde erin nog enkele andere hoge posities en ambten naar zich toe te trekken. Op 2 juni 1933 kreeg hij de functie van Reichsleiter, de op-een-na hoogste rang in de NSDAP. Rosenberg was nu afgevaardigde van Adolf Hitler en trad met deze functie toe tot de inner circle van nazi-topleiders rond Adolf Hitler. Op 24 januari 1934 stelde Hitler hem aan tot supervisor voor de ideologische scholing van de NSDAP.

Ook slaagde hij er halverwege 1938 in om Hitler te overtuigen om een nationaalsocialistisch Duits universiteitssysteem op te zetten: de Hohe Schule. Deze genazificeerde universiteiten zouden de toekomstige generaties van het Arische ras ideologisch scholen in racisme en antisemitisme. Hoewel Hitler een mondelinge toezegging had gedaan in 1938, bleef de Führer aarzelen en ondernamen de nazi’s pas vanaf maart 1941 actie om dit plan uit te voeren.

Tweede Wereldoorlog: inval Polen & Ostminister (1939-1945)

Kort nadat met de Duitse inval van Polen in september 1939 de Tweede Wereldoorlog uitbrak, Rosenberg was bij deze campagne aanwezig, besprak Rosenberg met Hitler wat er met Polen moest gebeuren. Dit in oktober 1939 gevoerde gesprek, waarvan historicus Ian Kershaw in zijn Hitler-biografie melding maakt, ging over de germanisering van Polen en de deportatie van Joden uit dat land.

In 1941, na de Duitse inval van de Sovjetunie via Operatie Barbarossa, werd Rosenberg Reichsminister für die besetzten Ostgebiet, kortweg: Ostminister. Hiermee verkreeg hij voor het eerst écht uitvoerende macht. Rosenberg werd het hoofd van een gebied waar de vernietiging van de Joden in een razend tempo op gang kwam. In deze functie werd Rosenberg nog sterker medeverantwoordelijk voor de Holocaust, de massamoord op miljoenen joden die met name in Oost-Europa plaatsvond.

In deze functie dacht Alfred Rosenberg zijn droom van een Groot-Duits Rijk te kunnen verwezenlijken, maar hij stuitte op tegenwerking van SS-leider Heinrich Himmler. Rosenberg vond het geen probleem dat door Duitse plunderingen veel inwoners in Oost-Europa verhongerden, maar wel streefde hij ernaar de agrarische productie op peil te houden. Himmler werkte dit tegen; voor hem had de vernietiging van de Oost-Europese ‘Untermenschen’ prioriteit.

Rosenberg had ook een spilfunctie bij de boekenroof, kunstroof en diamantroof van de nazi’s gedurende de jaren 1930 en 1940. In oktober 1940 kwam hij aan het hoofd te staan van de zogenoemde Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (EER), de nazi-rooforganisatie die allerlei kunst- en cultuurgoederen in beslag nam in de bezette gebieden. Alfred Rosenberg wilde op deze manier de kennis, ook die van intellectuele tegenstanders, centraal bijeenbrengen om deze te kunnen benutten voor zijn Hohe Schule: de geplande nazi-universiteiten.

De ondergang van Alfred Rosenberg: arrestatie, veroordeling en executie (1945-1946)

Na de Duitse capitulatie in mei 1945 troffen Belgische militairen Alfred Rosenberg aan in een militair ziekenhuis in Flensburg-Mürwik, waar ze hem arresteerden.

Alfred Rosenberg werd vastgezet. Tijdens zijn detentieperiode sprak hij twee keer met de gevangenispsychiater Leon Goldensohn. Op 3 februari 1946 kwam onder meer Rosenbergs antisemitisme ter sprake. Goldensohn noteerde:

“Wat deden de joden? Ze spuwden op de Duitse cultuur. […] Ze beheersten de theaterwereld, het uitgeverswezen, de warenhuizen enzovoort. Natuurlijk hebben de joden ook een tweeduizend jaar oude cultuur, maar dat is niet de Duitse cultuur, die zo geheel anders is. Hij [Rosenberg] pakte een exemplaar van zijn boek ‘Blut und Ehre’ (Bloed en eer, vijf banden 1936-1941), dat naast me lag, en zei iets dat erop neerkwam dat hij wilde laten zien dat hij geen jodenfanaat was, dat hij ooit een redevoering had gehouden waarin niet over joden wad gerept. De redevoering, opgenomen in het boek, was een verhandeling over de natuur en de wetenschap.” (227)

Tijdens de Neurenberger processen werd Alfred Rosenberg, het vonnis viel op 1 oktober 1946, schuldig bevonden aan alle vier geformuleerde aanklachten. Op 16 oktober 1946 voltrok het gerecht de executie door middel van ophanging. Rosenberg, die altijd een grote mond had gehad, was het enige nazi-kopstuk zonder laatste woorden. Een dag na de terechtstelling cremeerde men Rosenbergs lichaam. Zijn as werd uitgestrooid in een zijtak van de Isar, een rivier die door Tirol (Oostenrijk) en Beieren (Duitsland) loopt.

In december 2013 maakte het United States Holocaust Memorial Museum (USHMM), voor het eerst, het grootste deel van Rosenbergs dagboek openbaar. Dit dagboek was na lang speurwerk gevonden door FBI-onderzoeker Robert K. Wittman, gespecialiseerd in het traceren van verloren gewaande historische documenten.

Boek: Dagboek van de duivel
Of lees: Nietzsches weerklank in Nazi-Duitsland – J. Hagen
Ook interessant: Artikelen over (nazi-)Duitsland

Bronnen ▼