Ansichtkaart Balkanzug - een overwinnaarsprijs, ca. 1916 (collectie Arjan den Boer)
Op de dag dat Oostenrijk Servië de oorlog verklaarde kwam ook de Orient-Express, boegbeeld van de Franse belle époque, stil te liggen. Duitsland en z’n bondgenoten begonnen in 1916 een eigen luxetrein naar Constantinopel.
Ansichtkaart Balkanzug, ca. 1916 (collectie Arjan den Boer)De Balkanzug was voor Duitsland meer dan een trein. Het was een afrekening met het Franse Wagons-Lits, een strategische link met z’n bondgenoten en een effectief propagandamiddel. Ook wilden de Duitsers er hun invloed op de Balkan en in het Midden-Oosten mee vergroten.
Ontstaan
Als nieuwe koloniale macht probeerde Duitsland sinds 1890 voet aan wal te krijgen in het verzwakte Ottomaanse rijk. Zo financierde de Deutsche Bank de Bagdadbahn. De Duitsers boden ook militaire steun, uit strategische overwegingen. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog sloten Duitsland en Turkije een verbond. De Balkanzug werd hiervan het symbool.
Boek Balkanzug door Ernst Wiesener, 1916 (collectie Arjan den Boer)Vooral in Pruisen bestond veel weerstand tegen het goeddeels Franse Wagons-Lits. De oorlog bood de kans Wagons-Lits niet alleen uit Duitsland en Oostenrijk te verdringen, maar ook van de Balkan. De Franse invloedssfeer moest worden ingeperkt. Er werd een eigen Middeleuropees slaap- en restauratiewagenbedrijf opgericht: Mitropa.
Propagandatrein
De eerste Balkanzug vertrok begin januari 1916 uit Berlijn met prominente gasten en onder grote publieke belangstelling. Langs de route zwaaiden opgetrommelde schoolklassen de trein uit. De Duitse pers berichtte uitvoerig over de ‘overwinnaarstrein’, terwijl de Franse pers aanvankelijk het bestaan van de Balkanzug tegensprak.
Ansichtkaart Balkanzug, ca. 1916 (collectie Arjan den Boer)
De trein was samengesteld uit slaap- en restauratiewagens van het onder Duitse curatele gestelde Wagons-Lits en van de Pruisische staatsspoorwegen. De laatste leverde ook 1e en 2e klas zitrijtuigen. De verschillende rijtuigen werden voorzien van grote borden met het opschrift ‘Balkanzug’.
Balkanzug, 1916 (Bibliothèque nationale de France)
Drie takken
Waar Duitsland expansie en erkenning zocht streefde Oostenrijk-Hongarije tijdens de oorlog vooral naar gebiedsbehoud. De propagandistische Balkanzug was dan ook een voornamelijk Duits project. Toch kregen de Hongaarse Staatsspoorwegen de leiding over de 12 betrokken spoorwegmaatschappijen.
Balkanzug in Beieren door Georg Greiner, 1916 (coll. Wilhelm Tausche)
De Balkanzug kende drie takken. De eerste tak kwam uit Berlijn (Stadbahn) via Breslau naar Budapest. De tweede voerde vanaf het Berlijnse Anhalter Bahnhof via Praag naar Wenen. Daar werd deze gecombineerd met de derde tak uit Straatsburg en München — de oude route van de Orient-Express. Vanuit Hongarije reden ze als één trein door naar Belgrado, Sofia en Constantinopel — een reis van ruim drie dagen.
Servië en Bulgarije
Ansicht Duitse bruggenbouw bij Belgrado, 1916 (collectie Arjan den Boer)De Balkanzug kon pas gaan rijden toen de Balkan onder controle van de centrale mogendheden stond. In 1915 trad Bulgarije tot het bondgenootschap toe. Servië als gezamenlijke vijand gaf daarbij de doorslag, ondanks de moeizame verhouding met Turkije. Met hulp van Bulgarije konden de Mittelmächte Servië eindelijk verslaan.
De oorlogshandelingen hadden de Servische spoorwegen ernstig beschadigd; bruggen en spoorlijnen moesten eerst door het Duitse leger worden hersteld. De spoorwegen stonden tijdens de bezetting onder controle van de Militär-Eisenbahndirektion Nisch. Er bleef gevaar op aanslagen; de route werd beveiligd met militaire wachtposten en strategische versterkingen.
Verbinding
De Balkanzug moest de culturele en economische link vormen tussen de Duitse en Turkse ‘broedervolken’. In de praktijk maakten vooral hoge militairen en diplomaten gebruik van de trein, die tweemaal per week reed. Gewone reizigers moesten een ingewikkelde toelatingsprocedure doorlopen.
Interieur Balkanzug door Ladislaus Tuszynski, 1918 (coll. Arjan den Boer)Keizer en sultan
In oktober 1917 bracht de Duitse keizer Wilhelm II zijn derde bezoek aan Constantinopel. Hij reisde met een speciale versie van de Balkanzug. De keizer werd op het station ontvangen door sultan Mehmet V terwijl het Duitse volkslied klonk. De keizer bood één van de salonrijtuigen aan de sultan aan als symbool van de goede relaties.
Afgezien van een gesprek met de oorlogsminister droeg het bezoek een vredig karakter. Wilhelm bekeek moskeeën en paleizen en voer over de Bosporus. Hij droeg afwisselend een Pickelhaube en een fez.
Een jaar later zag de situatie er heel anders uit. In oktober 1918 werd Bulgarije verslagen door de geallieerden en de Balkanzug opgeheven. Kort daarna capituleerden Turkije en Duitsland. Wilhelm II werd afgezet, Mehmet V was inmiddels overleden.
Aankomst Wilhelm II in Constantinopel, 1917 (collectie Huis Doorn)
Armistice
Op 11 november 1918 werd bij Compiègne de Duitse capitulatie getekend. Dit gebeurde nota bene in een rijtuig van Wagons-Lits, dat in de oorlog als rijdend kantoor diende voor maarschalk Foch. Na de Armistice (wapenstilstand) werd er nog zes maanden onderhandeld over een vredesverdrag.
Ondertekening van de wapenstilstand door Pillard, 1918
Volgens het Verdrag van Versailles mocht er voorlopig geen rechtstreekse trein meer tussen Duitsland en Turkije rijden. Een verbinding tussen de overwonnen bondgenoten was onwenselijk. Er zou een nieuwe Orient-Express komen met een route buiten Duitsland en Oostenrijk om: de Simplon Orient-Express. Mitropa, tijdens de oorlog opgericht als tegenhanger van Wagons-Lits, bleef in beperkte vorm wel bestaan.
Arjan den Boer studeerde Algemene Letteren. Hij is zelfstandig publicist over geschiedenis, monumenten, architectuur en spoorwegen. Ook is hij eindredacteur van Tijdschrift Oud-Utrecht en gastconservator bij het Spoorwegmuseum (2021/2024).
