Filips II, de machtigste man van zijn tijd, beschouwde zich als door God gezonden om het rooms-katholicisme te laten zegevieren. Hij had vele bekwaamheden, maar zijn neiging tot micromanagement en soms domme pech deden hem de das om.
Filips II van SpanjeFilips II van Castilië was ongetwijfeld de machtigste man van de zestiende eeuw. Hij regeerde tussen 1556 en zijn dood in 1598 over een gigantisch wereldrijk dat in Europa behalve Spanje ook Napels, Sicilië, Sardinië en de Nederlanden omvatte. In 1580 werd Portugal, destijds een wereldwijd handelsimperium, onder de Spaanse kroon gevoegd. Daarnaast bezat Filips de koloniën in Amerika en de Filippijnen. Door zijn huwelijk met koningin Maria I van Engeland was hij tussen 1554 en 1558 koning van dat land aan de zijde van zijn vrouw.
In 1585 werd Filips voorgehouden dat hij met een leger van 5.000 man China zou kunnen veroveren, maar daar was hij niet voor te vinden. In de Spaanse literatuur wordt Filips II steevast aangeduid als de grote, de prudente of de kampioen van het christendom. Niet ten onrechte, want hij was een bekwaam vorst die zich, geroepen wetend door God, ten doel had gesteld om de van zijn vader Karel V geërfde bezittingen voor het rooms-katholicisme te behouden. Het was daarom dat hij de protestantse bewegingen in de Nederlanden bestreed, in Frankrijk intervenieerde toen ook daar het protestantisme zich uitbreidde, zich teweerstelde tegen de Ottomanen en probeerde Engeland in zijn macht te krijgen om daar de hegemonie van de rooms-katholieke kerk te herstellen die door Hendrik VIII was gebroken.
Vanaf zijn dood in 1598 is het karakter van Filips II vrijwel altijd beschreven in weinig genuanceerde termen. Voor medestanders was hij een deugdzaam en rechtschapen man, terwijl zijn tegenstanders hem afschilderden als een despoot en fanaticus. Misschien heeft Filips zelf wel bijgedragen aan deze tweeledige beeldvorming door niet toe te staan dat er tijdens zijn leven een biografie werd gepubliceerd over hem en door opdracht te geven na zijn dood zijn correspondentie te vernietigen. Hoe dan ook, terwijl tijdgenoten van hem als koning Frans IV van Frankrijk en Willem van Oranje na hun overlijden op het schild zijn geheven, is Filips vooral de geschiedenis ingegaan als de man die het Spaanse wereldrijk verkwanselde, het grootse rijk waarvoor zijn overgrootouders Isabella I en Ferdinand II de grondslagen hadden gelegd.
Filips ging in zijn rol van bestuurder weliswaar zeer pragmatisch te werk en maakte van Spanje in bestuurlijk opzicht een moderne staat, maar hij was voor alles een idealist die de christelijke eenheid in Europa wilde bewaren en die onder geen beding toestond dat zijn bezittingen ten prooi zouden vallen aan ketterij. Deze houding wordt wel omschreven als messianistisch imperialisme. Dit hardnekkige messianisme dreef Filips soms tot het uiterste, tot pogingen onrealistische doelen te verwezenlijken. Zijn vergeefse inspanning om de Nederlanden te behouden voor het katholicisme is daar een voorbeeld van. Filips II was tevens iemand, zoals zovelen in die tijd, die in alles de hand van God zag. Overwinningen werden behaald in naam van God en bij tegenslagen veronderstelde de koning dat God daarmee een bedoeling had en uiteindelijk alles ten goede zou keren. Deze overtuiging leidde ertoe dat Filips soms enorme risico’s nam. Zijn diepgeworteld geloof bracht hem in geval van twijfel over de juistheid van een beslissing ertoe in plaats van deskundigen, theologen te raadplegen die beter dan wie ook in staat waren de wil van God te doorgronden.
Brief met handtekening van Filips II uit 1557
Communicatie en micromanagement
Koning Filips II regeerde als absolutistisch vorst en was een kundig bestuurder die goed luisterde naar zijn adviseurs, waarbij hij vaak tegengestelde meningen vanuit kringen met verschillende belangen aan de orde liet komen. Filips verkoos schriftelijke communicatie boven mondelinge en beperkte audiënties tot een minimum. Werd iemand toch ontvangen door de koning, dan liet deze de bezoeker geheel uitpraten, waarna hij een weloverwogen reactie gaf. Kortom, Filips II was een bedachtzaam man die niet voor niets de bijnaam El Prudente kreeg. Zijn voorzichtigheid dreef ondergeschikten weleens tot wanhoop vanwege de traagheid waarmee besluiten werden genomen. De koning nam dat echter voor lief.
Talloze koeriers verzorgden de communicatie tussen de koning en zijn uitgebreide netwerk van ambassadeurs in de belangrijkste steden zoals Rome, Venetië, Lissabon en Londen. Filips stond erop dat deze ambassadeurs ook elkaar informeerden en afschriften van hun correspondentie naar Spanje stuurden. Rapportages werden minstens eens per week verwacht en Filips eiste dat hij van alles op de hoogte werd gehouden. Het was een duur systeem, maar garandeerde wel dat de Spaanse koning de best geïnformeerde vorst ter wereld was.
Escorial, abdijcomplex van Filips II van Spanje (cc)
Het hof
Met de groei van de hofhouding van Filips II groeide ook het verlangen naar een vaste verblijfplaats voor het hof. De koning koos voor Madrid, niet omdat deze plaats in het hart van het Iberisch schiereiland lag, maar omdat het centraal gesitueerd was ten opzichte van belangrijke koninklijke residenties zoals El Escorial en Aranjuez. Aranjuez werd omgetoverd in een verblijfplaats van allure en de rivier de Taag gereedgemaakt voor transport over het water.
Net als zijn vader gaf Filips II enorme bedragen uit aan oorlogvoering die de verdediging van zijn imperium en de strijd tegen de ketterij met zich meebracht. Hij kon daarbij putten uit drie bronnen: belastingen, het zilver uit Amerika en leningen gefourneerd door schatrijke Italiaanse en Duitse geldschieters. Daarvan waren de de belastingen die door het economisch sterke Castilië werden opgebracht de belangrijkste bron van inkomsten. Het zilver uit de koloniën kwam van pas voor rentebetalingen en aflossing van kortlopende leningen die in tijden van financiële nood moesten worden afgesloten en die peperduur waren. Als de nood al te hoog werd verklaarde Filips het land bankroet (dit gebeurde vier keer tijdens zijn regeringsperiode). In feite ging het bij de bankroeten van Filips II niet om een staatsfaillisement, maar om het omzetten van kortlopende schulden die niet konden worden voldaan in langlopende leningen met een lager rendement. De solvabiliteit van de staat kwam niet in gevaar. Pas in het laatste decennium ging het mis met het Spaanse huishoudboekje. Niet omdat er onvoldoende zilver binnenkwam, maar omdat de economie van Castilië inzakte.
Filips II (1527-1598)Door veel Spanjaarden is Filips II verweten het wereldrijk aan de rand van de afgrond te hebben gebracht en in die zin maakt de erfenis van de koning die regeerde over een imperium ‘waar de zon nooit onderging’, deel uit van de Zwarte Legende over Spanje die in de negentiende eeuw opgeld deed. Gezien de uitgestrektheid van het Spaanse wereldrijk en de enorme kosten die de instandhouding ervan met zich meebracht, zou bijna gezegd kunnen worden dat het niet anders kon dan dat Filips intenties schipbreuk leden. Toch, wanneer sommige dingen net iets anders waren gelopen, er geen stormen hadden gewoed toen de Grote Armada aanviel, Filips zich persoonlijk en ter plekke eerder intensief met de Nederlanden had bezig gehouden, door overlijden van koningin Elizabeth de Engelse troon aan Maria van Schotland was toegevallen of Hendrik III van Frankrijk niet voortijdig aan zijn eind was gekomen, dan zou de wereld er na de dood van Filips II anders hebben uitgezien. Het toeval pakte voor de Spaanse koning ongunstig uit, hijzelf zag het echter als de wil van God.
Willem Peeters (1944) is redacteur van de website Casa Cultural waarop naast de complete geschiedenis van Spanje en biografieën van prominente Spaanse politici, artikelen te vinden zijn over tal van andere landen en onderwerpen. Zijn speciale aandacht gaat uit naar Amsterdam. Niet alleen schrijft hij over de historie van de hoofdstad, maar ook heeft hij fotoseries gemaakt waarin afbeeldingen van vroeger gekoppeld zijn aan hedendaagse foto's. Regelmatig verzorgt hij lezingen in samenwerking met Station-West, een culturele hotspot in het centrum van Amsterdam.