Toen Ruslanddeskundige Marc Jansen (67) in 2011 met emeritaat ging, besloot hij niet op zijn lauweren te gaan rusten. Hij ging ‘het boek schrijven dat er nog niet was’: Grensland – Een geschiedenis van Oekraïne. Toen het verscheen was het voortbestaan van het land volstrekt onzeker geworden.
Het boek werd eind maart gepresenteerd. Schiereiland de Krim was toen al door Rusland geannexeerd, waarbij Moskou belangrijke verdragen over gegarandeerde grenzen aan zijn laars lapte. Daarna veroverden gemaskerde en zwaar bewapende ‘pro-Russische separatisten’ de controle over strategische posities in het oosten van het land en hielden Russische troepen vlak over de grens verontrustende oefeningen. Het lijkt erop dat Moskou alles in het werk stelt om te verijdelen dat Oekraïne op 25 mei een nieuwe president kiest.
Grensland
De ontwikkelingen zijn nog in volle gang. In een propagandacampagne wordt bij voortduring naar het verleden verwezen en daarom is het een aanwinst dat er nu een naslagwerk beschikbaar is waarin de uiterst ingewikkelde geschiedenis van het op één na grootste land van Europa minutieus beschreven is. Alle feiten die hieronder worden vermeld voltrokken zich dan ook steeds aanzienlijk gecompliceerder dan in dit verhaal in enkele regels wordt weergegeven.
Meer dan tien eeuwen geleden liet de vorst van Kiev zijn onderdanen massaal dopen in de rivier de Dnjepr. In de Russische geschiedenis geldt dat als het begin van de Russische orthodoxe staat Kiev-Roes, en daarom worden steden als Odessa en Sebastopol bij uitstek plaatsen van de Russische cultuur genoemd. Dat ze nu in de onafhankelijke staat Oekraïne liggen is voor veel Russen, en zeker voor de Russische president Poetin, onbegrijpelijk. Al in 2005 noemde bij het ontbinden van de Sovjetunie ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw’.
De grens is voortdurend verschoven. De geschiedenis van Oekraïne is een aaneenschakeling van veroveringen, oorlogen, machtswisselingen, opstanden, pogroms en al dan niet neergeslagen revoluties. Het gebied lag in de ‘schokzone’ waar de grote rijken die het oosten van Europa tot een eeuw geleden hebben beheerst op elkaar botsten; het gebied van Oostzee naar Zwarte Zee en van de Balkan naar de Kaukasus. Het territorium maakte deel uit van andere rijken en landen, zoals het Russische rijk, de Sovjet-Unie, de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie, het Pools-Litouwse Gemenebest en het Ottomaanse rijk. Het oosten had een overwegend Russisch karakter; het westen kenmerkte zich door een multiculturele samenleving. Jansen legt het allemaal geduldig uit.
“In de steden waren Polen, Joden, Duitsers, Russen en andere niet-Oekraïners in de meerderheid. De Oekraïners, dat waren de boeren, die zich in de eerste plaats identificeerden met de streek waar ze woonden. Van een groter, Oekraïens geheel, hadden ze geen idee.”
Aan het multiculturele karakter, constateert Jansen, is in de vorige eeuw een hardhandig einde gemaakt. Daaraan is bijgedragen door de eigen regering (die van de Sovjet-Unie en Oekraïne), de buitenwereld (vooral Duitsland plus bondgenoten door oorlog en meedogenloze Jodenvervolging) en door de Oekraïners zelf (Oekraïense nationalisten en de lokale bevolking).
“Veel Oekraïners worden tot op de dag van vandaag liever niet aan het vroegere bestaan en verdwijnen van andere naties herinnerd”.
Wereldoorlog en revolutie
De Oekraïense staat binnen Oostenrijk-Hongarije luidde de ineenstorting in van de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie, maar lokte ook een Pools-Oekraïense oorlog uit, waarin de Oekraïners werden verdreven uit de stad Lviv, die voortaan weer Lwow moest heten en de Joden het moesten ontgelden in een pogrom omdat ze de Oekraïense kant zouden hebben gekozen.
In januari 1919 werd in Kiev plechtig een vereniging ondertekend van de eeuwenlang uiteengereten delen van Oekraïne: de West-Oekraïense Volksrepubliek en de Grote Dnjepr-Oekraïne. Die bleef echter een dode letter. Oekraïne kwam in het front te liggen van de Russische burgeroorlog.
“Oekraïne werd één van de bloedigste slagvelden in de burgeroorlog tussen Roden, Witten en al wie verder meevocht. Aan alle zijden streden Oekraïners mee en in Oekraïne vielen talloze slachtoffers.”
Volgens een door Jansen aangehaalde bron kwamen zo tussen 1918 en 1920 meer dan een miljoen inwoners van Oekraïne om het leven; een andere bron stelt dat zeven jaar oorlog tussen 1914 en 1921 anderhalf miljoen levens kostte.
Kiev werd een gewild doelwit van alle strijdende partijen en voortdurend bezet door steeds weer andere troepen: Polen, Witten, Roden en de nationalistische beweging van Symon Petljoera. Tussen de bedrijven door werden pogroms aangericht onder de Joodse bevolking. De rest van de bevolking onderging gelaten zijn lot.
“De bevolking van Kiev was intussen zo ziek geworden van al die plotselinge veranderingen en ‘staatsgrepen’ dat het hen ijskoud liet wie er de baas was over de stad, zolang de nieuw aangekomenen hen maar niet fusilleerden, plunderden of uit hun huis zetten.”
Uiteindelijk werd Kiev in 1920 veroverd door het Rode Leger. In december 1922 werd de Unie van Socialistische Sovjet-Republieken gesticht en werd Oekraïne een Sovjet-republiek.
Moord in Rotterdam
Tijdens het onafhankelijkheidsstreven van Oekraïne organiseerde Jevhen Konovalets, ooit officier in het Oostenrijks-Hongaarse leger, een ondergrondse organisatie voor verzet tegen de Polen, Russen, Roemenen en Tsjechoslowaken die het op Oekraïens grondgebied gemunt hadden. In 1929 ging die Oekraïense Militaire Organisatie (OMO) op in de Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OOeN), met als doel de verdrijving van Poolse machthebbers (die veel grond in eigendom hadden) en de vorming van een Oekraïense staat. Konovalets zag zich al gauw genoodzaakt om naar het buitenland uit te wijken – naar Nederland. Een medestrijder Stepan Bandera kreeg de doodstraf, die echter werd omgezet in levenslange gevangenisstraf. Zijn organisatie juichte de opkomst van Adolf Hitler toe, kreeg financiële steun en onderhield betrekkingen met de Duitse geheime dienst.
Jansen maakt duidelijk dat de hand van Stalin tot in Nederland reikte. Op 31 mei 1938 werd Konovalets op de Coolsingel in Rotterdam door een Sovjetagent opgeblazen. Een rapport van de Rotterdamse politie (pdf) geeft details over de toedracht van de moord. Konovalets werd begraven op de Rotterdamse begraafplaats Crooswijk.
Molotov-Ribbentroppact
In augustus 1939 ondertekenden de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Von Ribbentrop en zijn Russische collega Molotov een geheim verdrag: het Molotov-Ribbentroppact. Op 17 september 1939 viel Duitsland Polen binnen. Drie dagen later werd de stad Lwow bereikt. Toen staakten de Duitsers hun beschietingen, want het Rode Leger naderde. De Polen zagen de Sovjets aan voor bevrijders en bondgenoten en leverden hun stad aan hen over. Hetzelfde gebeurde in Brest. Maar eind september bestond Polen niet meer. Duitsland en de Sovjet-Unie bakenden hun bezettingszones af. In het ‘Russische’ gebied woonden vier tot vijf miljoen Polen, 1,2 miljoen Joden en 6,6 miljoen Oekraïners en Wit-Russen.
De Oekraïners waren blij; ze dachten van de Polen bevrijd te zijn. Sovjet-generaal Semen Tymosjenko, een Oekraïense boerenzoon, had het over een ‘historische hereniging van het grote Oekraïense volk’ en in oktober vonden er verkiezingen plaats. Alleen de communistische partij stond op het stembiljet, de opkomst was 93 procent en de lijst kreeg 90 procent van de stemmen – wie zei dat de geschiedenis zich nooit herhaalt? De Oekraïense Sovjetrepubliek kreeg er een gebied bij van 93.000 vierkante kilometer; twee keer Nederland, met acht miljoen mensen.
Onder toezicht van Nikita Chroestsjov, eerste secretaris van de communistische partij van Oekraïne, begon een sovjetisering van de voormalige Poolse en Roemeense gebieden. De verwachting was gewekt dat de grond van de Poolse landeigenaren onder de boeren zou worden verdeeld, maar in de praktijk volgde de opheffing van privébezit en collectivisatie van de landbouw. Nationale, politieke, social-economische en culturele organisaties werden ontbonden, industrie, banken en handel genationaliseerd, de pers gelijkgeschakeld en de godsdienstvrijheid onderdrukt; daar kwam anti-religieuze propaganda voor in de plaats. Dat leverde ‘staatsvijanden’ op, die dus massaal werden gearresteerd. Jansen komt hierbij opnieuw met deprimerende cijfers: een half miljoen voormalige Poolse staatsburgers werden gearresteerd, 315.000 mensen gedeporteerd naar Siberië of Kazachstan, ca. 25.000 kwamen om in gevangenschap. Hij wijst ook op het bloedbad van Katyn; de executie van 22.000 Poolse officieren. Toen de Duitsers het massagraf na hun inval ontdekten probeerde Moskou de schuld in Duitse schoenen te schuiven, maar na een halve eeuw onzekerheid was onmiskenbaar duidelijk dat het om een Sovjet-actie ging.
Operatie Barbarossa
Op 22 juni 1941 bleek dat de overeenkomst van Hitler met Stalin een schijnmanoeuvre was geweest. Operatie Barbarossa ging van start; de frontale Duitse aanval op de Sovjet-Unie, met de bedoeling Moskou in een Blitzkrieg in drie maanden op de knieën te dwingen.
Maar de hoop dat de bevrijding aanstaande was, nu van het Sovjetregime, bleek opnieuw een illusie.
“De politiek weinig ontwikkelde Oekraïense boeren hadden geen idee wat de Duitsers voorstelden. In het algemeen werden ze voor een beschaafd volk gehouden en met de barbaarse plannen was men onbekend. Ouderen in Oost-Galicië bewaarden nog vrij goede herinneringen aan de Oostenrijkse tijd vóór 1918. De verdrijving van de gehate bolsjewieken werd als een bevrijding ervaren.”
De Duitsers bevrijdden de nationalist Bandera, die zich onmiddellijk aansloot bij een initiatief om zijn onafhankelijkheidsbeweging nieuw leven in te blazen, maar de nazi’s wilden daar niets van weten. Bandera kwam zelfs in het concentratiekamp Sachsenhausen terecht, zij het in een afdeling met ‘prominente’ gevangenen, zoals de Franse voormalige premier Léon Blum.
Een kenmerkend detail voor de grondige aanpak van Jansen is dat ook het krijgsgevangenkamp voor Nederlandse officieren in Stanislau (toen in door de Duitsers bezet Polen; nu Ivano Frankivsk in West-Oekraïne) in het boek vermelding heeft gevonden.
Graanschuur voor Duitsland
‘Vele tientallen miljoenen in dit gebied zullen overbodig worden en zullen sterven of moeten emigreren naar Siberië, aldus de cynische bewoordingen van dit plan voor massamoord op een in de geschiedenis niet eerder vertoonde schaal. Op korte termijn zouden zo’n dertig miljoen mensen worden doodgehongerd. Deze opruiming moest van Oost-Europa, en van Oekraïne in het bijzonder, een agrarische kolonie van Duitsland maken.”
5,3 miljoen Oekraïense oorlogsdoden
Nadat de Duitsers bij Stalingrad werden verslagen begon de Russische opmars naar het westen. Het Rode Leger stuitte daarbij niet alleen op Duitsers, maar ook op Oekraïense nationalistische partizanen. Volgens officiële cijfers werden tussen 1944 en 1946 meer dan 110.000 ‘nationalistische bandieten’ in West-Oekraïne gedood. Een intern rapport van het Centraal Comité van de communistische partij van de Sovjet-Unie heeft het over 150.000 doden tussen 1944 en 1952.
Opstandelingenleider Bandera leverde strijd tegen de nazi’s, het Russische Rode Leger en het ondergrondse Poolse leger, vormde kort met de nazi’s een alliantie tegen de Russen en bond tot in de jaren vijftig de strijd aan met Poolse communisten en de Sovjet-Unie. Hij overleed in 1959 door vergiftiging, in opdracht van de Russische leider Nikita Chroestsjov. Voor veel nationalistische Oekraïners is hij een held, maar Jansen noemt die eer ‘buitengewoon twijfelachtig’: “Als verbindende figuur tussen Oost- en West-Oekraïne is hij helemaal ongeschikt”.
Volgens Jansen werd ‘geen land in Europa zwaarder getroffen door de Tweede Wereldoorlog dan Oekraïne’.
“Het oorlogsgeweld verwoestte er, geheel of gedeeltelijk, meer dan 700 steden, 28.000 dorpen, 16.000 fabrieken en 28.000 collectieve boerderijen. Tien miljoen mensen raakten dakloos. De tol aan mensenlevens valt moeilijk vast te stellen. Volgens de Canadees-Oekraïense historicus Orest Subtelny kwamen 5,3 miljoen inwoners van Oekraïne om het leven, dat wil zeggen één op de zes mensen.”
Volksverhuizing
Toen de kaart van Europa na de oorlog opnieuw getekend werd schoof Polen enkele honderden kilometers naar het westen op. Oekraïne kreeg er 120.000 vierkante kilometers bij en werd met 580.000 km2 het tweede land van Europa. Het multiculturele karakter van het land ging verloren. De Joden waren al verdwenen. Oekraïense nationalisten werkten van harte mee met een gewelddadige verdrijving van circa één miljoen Polen, terwijl omgekeerd een half miljoen Oekraïners uit Polen ’terugkeerden’ naar het vaderland. De Poolse stad Lwow veranderde in het Russische Lvov (en na de onafhankelijkheid in 1991 in het Oekraïense Lviv.)
De Verenigde Naties werden opgericht, met als doel een nieuwe wereldbrand te voorkomen. Moskou wist door handig onderhandelen ook de Sovjetrepublieken Oekraïne en Wit-Rusland aan te melden als zelfstandig lid; dat scheelde twee stemmen in kritieke kwesties. Van autonomie was geen sprake. De beslissingen werden in Moskou genomen.
Dat het gebied een eigen identiteit zou kunnen hebben werd lang ontkend door zijn buurlanden. ‘Oekraïne bestaat niet, heeft nooit bestaan en zal nooit bestaan’, zei een Poolse parlementariër in de jaren dertig van de vorige eeuw. Daardoor besloot Chroestsjov, intussen gepromoveerd tot partijleider van de Sovjet-Unie, in 1954, op de 300ste verjaardag van de ‘hereniging van Oekraïne met Rusland’, het land de Krim cadeau doen. Dat Oekraïne ooit onafhankelijk zou kunnen worden werd toen voor onvoorstelbaar gehouden.
Onafhankelijk in 1991
In 1991 kreeg Oekraïne zijn zelfstandigheid volstrekt onverwacht in de schoot geworpen. Na de mislukte putsch van augustus tegen president Gorbatsjov riepen de vijftien Sovjet-republieken een voor een hun onafhankelijkheid uit. Ook Oekraïne, waarvan Gorbatsjov en zijn opvolger Boris Jeltsin te kennen hadden gegeven dat een Unie zonder Oekraïne onbestaanbaar was. Maar het voorstel kreeg 90 procent van de Oekraïense kiezers achter zich; ook de meeste Russischtaligen. Wel volgden nog langdurige en moeizame onderhandelingen over de Krim, vooral ook omdat de Russische Zwarte Zeevloot daar gestationeerd is. Uiteindelijk kon Moskou voor de havens en kazernes langdurige pachtovereenkomsten sluiten.
De optimistische verwachting van veel Oekraïners over een economische opleving buiten de greep van Moskou kwam niet uit. De communistische apparatsjiks verschoten alleen maar van kleur en bleven meestal zitten. In Oekraïne werd niet, zoals elders in Oost-Europa, een shocktherapie uitgevoerd om met veel pijn tot drastische hervormingen te komen. Onrendabele bedrijven werden met gigantische subsidies op de been gehouden, de inflatie schoot omhoog en spaargeld verdampte. De Oekraïense economie stortte in. In Europa was geen vraag naar de raketten, tanks. schepen, vliegtuigen en tractors die in Oekraïne werden vervaardigd en ook Moskou ‘verloor de belangstelling voor de aftandse producten van de hopeloos verouderde en inefficiënte Oekraïense zware industrie’. Ook moest Oekraïne voortaan markt- in plaats van vriendschapsprijzen betalen voor Russische energie. Een kleine groep oligarchen, vaak leden van de vroegere communistische nomencaltura, maakte zich schuldig aan aan exorbitante zelfverrijking; tegen driekwart van de Oekraïners leefde begin jaren negentig op of onder de armoedegrens. Tussen 1988 en 2008 verlieten 2,5 à 3 miljoen mensen het land om elders werk te zoeken; sommigen haalden de westerse pers als ‘uitgebuite Oekraïense aspergetelers’.
De politiek, die als trekpaard had moeten fungeren om daar verandering in te brengen, verspeelde verschillende kansen voor open doel. De presidentsverkiezingen van 2004, die gingen tussen de pro-Russische Viktor Janoekovitsj en de pro-westerse technocraat Viktor Joetsjenko, werden ontsierd door fraude en bovendien door een poging om Joetsjenko met dioxine te vergiftiigen. Dat lokte honderdduizenden Oekraïners naar de de Maidan, het Onafhankelijkheidsplein dat ook in 2013/’14 een belangrijke rol zou spelen. Ze tooiden zich met de protestkleur oranje: de ‘Oranjerevolutie’. Het Hooggerechtshof verklaarde de uitslag ongeldig en in nieuwe verkiezingen behaalde Joetsjenko een overtuigende overwinning.
Zijn regeringsperiode werd echter overschaduwd door ruzies met zijn populistische medestandster Joelia Tymosjenko; een vrouw met een opvallende Oekraïense vlecht, die werd ontslagen. Later kwamen nog opmerkelijke combinaties met Janoekovitsj en (weer) Tymosjenko tot stand. Bij de presidentsverkiezingen van 2010 werd Tymosjenko nipt door Janoekovitsj verslagen (en vervolgens in een omstreden proces wegens corruptie – een omstreden gasdeal met Rusland – uitgeschakeld met zeven jaar gevangenisstraf); Joetsjenko verliet het politieke toneel met vijf procent van de stemmen. Corruptie en zelfverrijking waren en bleven een toonaangevende factor in het land.
Euromaidan
Wanneer historici later de actuele Oekraïense crisis ontleden, dan zullen ze ongetwijfeld het opmerkelijke bezoek van de Russische president Poetin aan Kiev memoreren, in de zomer van 2013. Poetin kwam in het gezelschap van patriarch Kirill, de leider van de Russisch-orthodoxe kerk, om de 1025e verjaardag van de kerstening van Kiev-Roes te vieren. Jansen:
“Ze grepen de feestelijkheden aan voor het uitoefenen van druk op de Oekraïense leiders om te kiezen voor ‘de gemeenschappelijke ruimte’ van ‘onze Oost-Slavische beschaving’. Op deze lepel stroop volgde echter spoedig een emmer venijn. In augustus wierp Rusland een blokkade van import uit Oekraïne op. De maatregel hield een week aan en werd door Poetins economische adviseur uitgelegd als een waarschuwing: indien Oekraïne de ‘suïcidale’ stap zou zetten de vrijhandelsovereenkomst met de EU te tekenen zou de blokkade blijven bestaan.”
Dat zou, aldus Jansen, de Oekraïnse economie enorme schade toebrengen: 21 procent van de export gaat naar Rusland, tegen 22 procent naar de EU. Het dreigement had onmiddellijk negatieve gevolgen voor de handelscijfers, de productie zakte met een derde in en in Charkov dreigde een belangrijke tractorenfabriek te sluiten. Bovendien kreeg Oekraïne een boete van zeven miljoen dollar omdat het minder gas had afgenomen dan volgens de geldende overeenkomst verplicht was gesteld.
Het associatieverdrag zou eind november worden ondertekend in de Litouwse hoofdstad Vilnius. Op 21 november, een week eerder, maakte de regering-Janoekovitsj echter bekend de ondertekening te hebben ‘opgeschort’; blijkbaar was men voor de Russische druk bezweken. Het was aanleiding voor veel Oekraïners om hun politieke apathie na de ‘Oranje’-teleurstelling van zich te werpen en toch weer de straat op te gaan. Op 24 november kwamen minstens honderdduizend mensen naar de Maidan, nu omgedoopt in ‘Euromaidan’. Zij wisten dat de welvaart van Oekraïne sinds 1991 nauwelijks was gegroeid, terwijl de economie van EU-lid Polen groeide, ondanks de economische crisis die de wereld intussen teisterde. Ze eisten vooral een einde aan de corruptie. Elk weekend werden het er meer.
Wankelmoedig parlement
President Janoekovitsj reisde intussen naar Moskou en kwam in december terug met een economisch samenwerkingsverdrag met een krediet van elf miljard euro en een korting op de gasprijs met een derde. Het werd door de betogers met argwaan bekeken; dat soort overeenkomsten ging immers altijd met geheime voorwaarden gepaard.
Wel kreeg de Euromaidan een steeds politieker karakter, wat ook zichtbaar was aan de vlaggen op het plein. Het geel-blauw van de Oekraïense vlag kreeg steeds vaker gezelschap van de nationale vlag met de afbeelding van een vuist met drie vingers van de rechts-nationalistische beweging Svoboda (vrijheid) en het rood-zwart van de Rechtse Sektor, een hooligan-achtige beweging die geweld niet schuwde. ‘Ze vormden een duidelijke minderheid’, zegt Jansen. ‘De protestbeweging werd gesteund door wel vijftig procent van de bevolking’.
Toch zocht Janoekovitsj de confrontatie. Op 16 januari 2014 liet hij het Oekraïense parlement in snelheidsvaart en alleen bij handopsteken een ingrijpend pakket maatregelen aannemen waarin publieke protesten, deelname aan ‘massale ordeverstoring’ en verspreiding van ‘extremistische’ of ‘lasterlijke informatie’ verboden werd; in feite werd de Euromaidan verboden. De volgende zondag kwamen opnieuw tienduizenden mensen naar het plein, voor de zoveelste protestdemonstratie. De betoging verliep vreedzaam, totdat radicalen zich afsplitsten en in de vrieskou slaags raakten met de oproerpolitie die de betogers met waterkanonnen pareerde. Het werd een slagveld, en de onrust hield dagenlang aan. Op 22 december vielen de eerste doden.
Daarna volgden pogingen om de oppositie te paaien, onder meer door plaatsen in de regering aan te bieden. Dat werd afgewezen. Op 29 januari stemde een meerderheid in het parlement (361 tegen 2 stemmen) de wetten van 16 januari weer weg. Midden februari werden de meeste gearresteerde demonstranten vrijgelaten.
Betogers en oproerpolitie bleven elkaar beloeren en provoceren. Op 18 februari kondigde Janoekovitsj de Operatie Boemerang af, die voor eens en altijd een einde aan de Euromaidan moest maken. Er volgden dagen met felle gevechten, waarbij ook de Rechtse Sektor zich danig weerde. Op de daken namen sluipschutters betogers onder vuur.
“Het aantal slachtoffers liep snel op, vooral door recht op het hoofd gerichte kogels van sluipschutters. Na afloop van de bestorming bleken er 75 burgers te zijn gedood en honderden gewond. Het aantal gewonde politiemannen lag veel lager, sommigen leken slachtoffer van dezelfde sluipschutters.”
Drie ministers van buitenlandse zaken van de EU bereikten op vrijdag 21 februari een akkoord: er zou een coalitieregering komen, de Grondwet van 2004 die de presidentiële bevoegdheden aan banden leggen zou opnieuw van kracht worden en nog in 2014 zouden nieuwe presidentsvekiezingen volgen.
“Maar in de ogen van de demonstranten op Maidan kon het akkoord geen genade vinden. Daar eiste men dat Janoekovitsj uiterlijk de volgende ochtend zou zijn opgestapt. Het ene na het andere parlementslid verliet de regeringsgeledingen en koos de kant van de oppositie. (…) [Uiteindelijk] besloot het parlement met 328 tegen 0 stemmen om president Janoekovitsj af te zetten.”
“Op 28 februari kwam bij Sebastopol [op de Krim] een pro-Russische menigte van ten minste dertigduizend mensen op de been, bij welke gelegenheid de Oekraïense vlag werd verbrand. (…) Na een Russische militaire inval zetten Moskou en de lokale politieke leiding, in flagrante strijd met de internationale regels en afspraken met Kiev, koers richting aansluiting van het schiereiland bij Rusland. De vraag was vooral of het daarbij zou blijven.”
De rest wordt geschiedenis.
Boek: Grensland. Een geschiedenis van Oekraïne
Bekijk dit boek bij:
