Romantiek – Kenmerken van de stroming

De Romantiek (ca.1790-1850) staat bekend als een specifieke cultuurperiode uit de westerse geschiedenis. De Romantiek duurde van ongeveer het einde van de achttiende eeuw tot het midden van de negentiende eeuw. De Romantiek was vooral merkbaar in de kunst, met name in de literatuur, beeldende kunst en muziek. Maar ook de filosofie en religie werden erdoor beïnvloed. De Romantiek was een stevige reactie op de idealen van de Verlichting en op de Industriële Revolutie uit de achttiende eeuw.

Betekenis van het begrip Romantiek

Het Letterkundig Lexicon van de Neerlandistiek (2002) geeft de volgende definitie van de term Romantiek:

Periodebegrip voor een stroming in de literatuur die gewoonlijk in de tijd gesitueerd wordt tussen ongeveer 1790 en 1850. In feite kent de term een veel bredere toepassing en duidt men er de culturele beweging mee aan die het gehele westerse leven en denken in de eerste helft van de negentiende eeuw heeft gedomineerd.

Er is onder wetenschappers veel discussie over de breedte van de term Romantiek, de periodisering van deze cultuurfase en over de kenmerken. Dit komt omdat het verschijnsel Romantiek zich in het Westen op verschillende manieren etaleerde. Al vanaf het begin, want de vroege Duitse romanticus Friedrich Schlegel schreef in 1797 niet voor niets aan zijn broer Wilhelm:

Mijn uitleg van het woord ‘romantisch’ kan ik je niet goed sturen, omdat die… 125 bladzijden lang is.

De term Romantiek is ontleend aan het Franse woord ‘roman’, als aanduiding van een niet regelgebonden, vrij-literaire schrijfvorm. Aanvankelijk had het bijvoeglijk naamwoord dat aan roman ontleend was, ‘romantisch’, een negatieve betekenis: iets dat niet waar is, te fantastisch voor woorden, kortom: fantasie pur sang. Vaak ging het om werken die in de volkstaal – het Romaans – waren geschreven en niet in het Latijn. Die romaanse werkjes, ‘romans’, beschouwde men als slechte, moderne troep en van mindere kwaliteit dan de Latijnse boekwerken.

Eind achttiende eeuw veranderde de visie op romans van negatief naar positief. Dit begon in de Duitse gebieden van het Heilige Roomse Rijk. Daar begonnen intellectuelen de thematiek, schrijfstijl en plots van romans steeds meer als vernieuwend, eigenzinnig, creatief en origineel te zien. Romans waren origineel, anders dan de gekunstelde literaire schrijfstijl die gebaseerd was op de klassieke Oudheid. Hiermee begon in de gebieden die later Duitsland werden, de Romantiek.

Op de website Duitse Literatuur lezen we over 1798, hét omslagjaar in Duitsland:

“De Romantiek in Duitsland laten we doorgaans beginnen met het jaar 1798. Toen schreef Novalis (pseudoniem van Friedrich von Hardenberg, 1772-1801): ‘Die Welt muß romantisiert werden.’ ” (Fragmente zur Poesie, 1799-1800)

Periodisering van de Romantiek

Qua periodisering wordt doorgaans het tijdvak van 1790 tot 1830/1850 aangehouden. Sommige wetenschappers rekenen ook de decennia vóór 1790 wel tot de Romantiek (en noemen die dan preromantiek of, in de Duitstalige landen, de tijd van Sturm und Drang, ca. 1760-1780 – denk aan de werken van Goethe en Friedrich von Schiller), anderen trekken ook de jaren 1840 en 1850 bij deze periode. In dit overzichtsartikel kiezen we als eindperiodisering 1850, omdat ook in de jaren 1840 en 1850 nog tal van romantische schrijvers en kunstenaars actief waren, onder wie Multatuli… wellicht de grootste Nederlandse romanticus.

Algemene kenmerken van de Romantiek

De Romantiek deed zich voor in de kunst (literatuur, muziek, beeldende kunst) en in intellectuele kringen, onder meer onder filosofen en wetenschappers. Verder had de Romantiek impact in de politieke sector, waar de Romantiek het nationalisme stimuleerde. De belangrijkste kenmerken van de Romantiek zijn:

1. Individualisme & Weltschmerz
   

   

   De klemtoon lag in de Romantiek op het individu en diens subjectiviteit, gevoelens en intuïtie. Kunst moest bijvoorbeeld individueel en origineel zijn, over gevoelens en verlangens gaan en in elk geval individuele echtheid laten zien. Kunstenaars zelf werden als individuele genieën beschouwd. Het individualisme van de Romantiek kon doorslaan in wat wel de Zwarte Romantiek wordt genoemd. Hierbij was er sterke aandacht voor ‘het sublieme’: een combinatie van lust, genot, lijden, dromen, irrationele angsten, doemdenken en afgrijselijke gruwelen. Deze mix van tegengestelde emoties leidde bij de betrokken persoon, of die nu echt bestond of een romanfiguur was, dikwijls tot de meest individualistische handeling die een persoon kon begaan om verlost te worden uit zijn lijdensweg: zelfmoord. Deze thema’s – van ongeremde lust tot zwaar lijden – zien we vaak terugkeren bij romantici, zoals in Die Leiden des jungen Werthers (1774) of Faust (1808/1832) van de vroeg-romantische Duitse Sturm und Drang-schrijver Johann Wolfgang Goethe, maar ook bij Nederlandse zwarte romantici als Jacob van Lennep en Nicolaas Beets. In hun werken ervaren de personages vaak gevoelens van onrust, doordat de realiteit (het ‘nu’) niet overeenstemde met het ideaal (het ‘vroegere’ of ’toekomstige’). Dit wrange gevoel leidde tot een voortdurend onbehagen, ook wel Sehnsucht, Weltschmerz of hamletisme genoemd.
2. Tégen Verlichtingsidealen
   Romantici keerden zich tegen de idealen van de Verlichting, namelijk het vooruitgangsgeloof, het cultuuroptimisme / maakbaarheidsdenken, het geloof in de rede en het objectivisme. De Romantiek en haar romantici lieten het vooruitgangsgeloof los en kozen voor cultuurkritiek en cultuurpessimisme. De samenleving was zeker niet maakbaar en – zie ook kenmerk één hierboven – lieten het geloof in de rede en objectiviteit los en kozen voor gevoel, emotie en subjectiviteit. Romantici waren ook niet geïnteresseerd in de Oudheid of de Renaissance als cultuurperiode, maar in de mystieke Middeleeuwen.
3. Escapisme & natuurverlangen
   Romantici wilden terug naar het oorspronkelijke, de ongerepte natuur. De oude natuur stond boven de nieuwe cultuur, want natuur bood rust en heling. De aanhanger van de Romantiek wilde een echt natuurmens zijn, een l’homme sauvage (natuurmens), zoals beschreven was door de filosoof Jean-Jacques Rousseau. Aanhangers van de Romantiek verlangden naar vroeger, naar de onaangetaste natuur en landschappen uit de periode vóór de Industriële Revolutie. Vgl. ook met kenmerk vijf: Mystiek-religieuze elementen.
4. Klemtoon op het nationale verleden
   De Romantiek had zeker ook een politiek component, die zich kenmerkte door een groeiende interesse in de geschiedenis van de eigen natie en een gevoel van nationale nostalgie. De Romantiek gaf het verleden van de natie een politieke betekenis. Omgekeerd voedde het opkomende nationalisme vanaf ongeveer 1815, na – denk bijvoorbeeld aan het nationalisme in Nederland, het latere België (in 1830 ontstaan), Italië of in de Duitstalige gebieden – de Romantiek.
5. Mystiek-religieuze elementen & Weltschmerz
   De Romantiek had ook een mystiek, religieus element in zich. Romantici vonden de eigen tijd en het eigen lichaam belemmerend. Ze verlangden naar religieuze echtheid en zochten hun geluk in de geest, de fantasie, de mystiek. Geest en mystiek boden een vlucht uit de rauwe eigentijdse werkelijkheid.

Romantiek in de literatuur

In de literatuur uitte de Romantiek zich in een groeiende populariteit van dagboeken (als individualistisch geschrift), reisverslagen, lyriek, romans, gothic novels (griezelromans over heksen, de middeleeuwen, moord en monsters) en historische romans.

Er waren diverse beroemde Nederlandse schrijvers die zich in hun literatuur aanhangers van de Romantiek betoonden. Multatuli, het alias van Eduard Douwes Dekker, is misschien wel de beroemdste romanticus uit de negentiende eeuw. Bekende schrijvers en literatoren uit de Nederlandse literaire Romantiek waren ook Willem Bilderdijk, Rhijnvis Feith, Nicolaas Beets, Jacob van Lennep (een vertegenwoordiger van de zwarte romantiek) en Isaäc da Costa. Laatstgenoemde is ook bekend als een van de leidsmannen van de kerkelijke beweging het Réveil, waarin gevoel en beleving ook belangrijk waren.

In het zuiden van Nederland, vanaf 1830 België, vertegenwoordigen de schrijvers Jan Frans Willems, Alfred Hegenscheidt, Hendrik Conscience (met De leeuw van Vlaanderen, 1838) en Prudens van Duyse de Romantiek. Er zijn meerdere literatuurwetenschappers die de poëzie van Guido Gezelle aanduiden als het beste werk dat de Vlaamse Romantiek heeft voortgebracht.

Internationaal trokken ook tal van romantici de aandacht. Een van de bekendste namen was Sir Walter Scott, die in 1812 de avonturenroman Ivanhoe over een held uit de Middeleeuwen publiceerde. In Engeland trokken naast Scott de schrijver William Blake en dichters Oals Wordsworth, Coleridge, Shelley, Keats en Lord Byron de aandacht. Victor Hugo’s Préface de Cromwell (1827) is een fraai voorbeeld van Franse literaire Romantiek. Net als de historische roman La Chartreuse de Parme (1839) van de Franse schrijver Marie-Henri Beyle.

Toonaangevende namen uit de Duitse Romantiek – die zich concentreerde in onder meer Jena, Heidelberg en Berlijn – waren de Gebroeders Grimm (bekend van hun sprookjes, met name hun Kinder- und Hausmärchen), Friedrich von Hardenberg (alias Novalis), Joseph von Eichendorff, Ludwig Achim von Arnim en Friedrich von Schlegel.

Romantiek in de schilderkunst

Ook in de schilderkunst uitte de Romantiek zich volop. Internationaal gezien werden enkele schilderstypische iconen van het ‘romantische tijdvak’ 1790-1850: de Duitse schilder Caspar David Friedrich, de Engelsman John Constable en de Franse schilderkunstenaar Eugène Delacroix. Hun onderlinge verschillen tonen aan hoe divers de beweging van de Romantiek feitelijk was.

De schilderstijl van de Romantiek kenmerkte zich door aandacht voor thema’s als landschappen en ongerepte natuur, idealisering van de werkelijkheid (esthetisering), literaire en historische onderwerpen, waarbij met name middeleeuwse taferelen voorop stonden. De schilders kozen ook vaak ‘het verre’ of ‘het onbekende’ als thema, om zo te ontsnappen aan de eigen tijd. Dromen, nachtmerries en gruwelijke taferelen uit mystieke werken of middeleeuwse mythen en legendes waren ook populaire motieven.

Een gezicht van de romantische schilderkunst in Nederland was Jan Ekels de Jonge, die zich weer liet inspireren door de Duitse schilderkunst. Verder onderscheidden tal van schilders zich door hun nostalgische schilderstijl, onder wie de romantici B.C. Koekkoek, Bart van Hove, Salomon Verveer, Andreas Schelfhout en de Nederlands-Franse Ary Scheffer. Laatstgenoemd schilder werd internationaal beroemd met zijn werk De gedaantes van Paolo en Francesca aanschouwd door Dante en Vergilius uit 1835.

In België waren enkele romantische schilders actief die zich vaak lieten inspireren door het schilderwerk van oude meesters als Pieter Paul Rubens en Antoon van Dyck. Hier waren vooral historieschilders actief. Het kopstuk van de historieschilders was Gustaaf Wappers, die zich hoofdzakelijk richtte op het schilderen van de geschiedenis van Vlaanderen. Andere grote Vlaamse en Waalse namen uit de romantische schilderkunst waren Antoine Wiertz, Nicaise De Keyser, Adèle Kindt, Louis Gallait, Ferdinand de Braekeleer, Ernest Slingeneyer en Jean-Baptiste Madou.

Romantiek in de muziek

In de muziek wordt de Romantiek anders geperiodiseerd, namelijk tussen 1815 en 1910. De romantische periode in de klassieke muziek eindigde in het geweld van de Eerste Wereldoorlog. Dé grote heraut van de klassieke romantische muziek was Ludwig van Beethoven. Hierna stonden meerdere grote klassieke componisten op die de Romantiek een geluid gaven, beter gezegd: een symfonie: Franz Schubert, Josef Anton Bruckner en Gustav Mahler. Deze componisten maakten de romantische symfonie steeds complexer en grootser.

De kamermuziek en romantische composities van de grote componisten Felix Mendelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Nicolò Paganini en Johannes Brahms waren eveneens van grote klasse. In Italië componeerden de romantische musici Giuseppe Verdi en Giacomo Puccini omvangrijke operastukken. En de Hongaarse componist Franz Liszt mag evenmin vergeten worden.

In Rusland gaven muzikanten als Glinka, Modest Moessorgski, Nikolaj Rimski-Korsakov en Borodin vorm aan de Russische muzikale Romantiek.

Romantiek in filosofie & religie

Er waren ook tal van filosofen die beïnvloed werden door de idealen van de Romantiek. Tot de bekendste romantische filosofen behoren de Duitse idealistische filosofen Johann Gottlieb Fichte (hij was politiek filosoof), Goethe, Friedrich von Schiller, Johann Gottfried von Herder, Friedrich von Schelling en de eerder genoemde Franse filosoof Rousseau.

Ook beroemde negentiende-eeuwse theologen lieten zich beïnvloeden door een of meer uitgangspunten van de Romantiek. De bekendste theologen uit de tijd van de Romantiek waren de Duitse godgeleerden Friedrich Schleiermacher, Ludwig Feuerbach, David Friedrich Strauss en Heinrich Heine.

Gevolgen en erfenis van de Romantiek

De Romantiek die tussen de jaren 1790 en 1850 – in de muziek 65 jaar langer, tot 1915 – merkbaar was in de intellectuele, kunst- en schrijfwereld heeft diepe sporen getrokken in latere tijden. Kenmerken van en thema’s uit de Romantiek zouden telkens weer opduiken onder intellectuelen en kunstenaars. Bijvoorbeeld in het interbellum, toen de cultuurpessimistische werken van Oswald Spengler, José Ortega y Gasset en Johan Huizinga verschenen. Deze intellectuelen en naast hen tal van andere filosofen en historici, schreven werken die veel romantische elementen in zich hadden. Met name typerend is bij deze intellectuelen het verzet tegen het vooruitgangsgeloof van de Verlichting en de nadruk op het individu tegenover het gevaar van de massa. Huizinga’s Herfsttij der Middeleeuwen (1919) is feitelijk ook typisch romantisch, met zijn omvangrijke aandacht voor de geestesgesteldheid en hartstochten van de middeleeuwse mens.

De culturele revolutie vanaf de jaren 1960, die zich uit in onder meer de Provo, hippiebeweging en milieubeweging, liet zich zeker ook inspireren door de Romantiek. Provo’s en hippies verzetten zich tegen het materialisme, waren geïnteresseerd in mystiek en wilden een terugkeer naar een natuurlijk, ongerept leven zonder industrie. Ook vierden zij het individualisme. De milieubeweging baseerde zich gedeeltelijk op de Verlichting, maar haalde ook inspiratie uit de natuuridealen van de Romantiek.

Het postmodernisme dat vanaf de jaren 1960 opkwam, had ook zijn wortels in romantische uitgangspunten. Beide focussen bijvoorbeeld op het bijzondere, absurde en sublieme en verlangen naar het afwijken van de dwangmatige regelmaat. Een postmoderne filosoof bij wie er veel aandacht is voor het bijzondere, het afwijkende, is bijvoorbeeld de geschiedfilosoof Michel Foucault.

Een typische romanticus uit de meer recente tijd is wijlen hardrockgitarist-zanger Kurt Cobain van de grungeband Nirvana. Hij had een afkeer van materialisme, zag zijn eigen lichaam en tijd als belemmerend en bezong zijn Weltschmerz en pessimistische levensvisie in zijn tekstueel depressieve, maar muzikaal zeer krachtige grungemuziek. Cobain stierf in 1994 op 27-jarige leeftijd – en trad daarmee toe tot de Club van 27 – door in zijn huis in Seattle zelfmoord te plegen.

Boek: De romantische orde – Maarten Doorman

Beknopte video over de Romantiek:

Bronnen ▼