Als vandaag in Moskou de 21e editie van het WK voetbal van start gaat, zal er vast worden gesproken over de politieke situatie in het gastland. Over de Russische inmenging in Oekraïne, over het omvangrijke dopingprogramma dat door de staat werd georganiseerd, en over de vergiftiging van de voormalige spion Sergej Skripal in Londen. De Britse minister van Buitenlandse Zaken speelde zelfs even met het idee om het toernooi te boycotten.

Precies tachtig jaar geleden werd er ook een WK gespeeld, dat nog veel meer overheerst werd door politieke spanningen. In 1938 pakken donkere wolken zich samen boven Europa, waar de oorlogsmachine steeds harder begint te draaien. Italië heeft Ethiopië aangevallen en bezet. Spanje wordt verscheurd door een burgeroorlog tussen de nationalisten (gesteund door Duitsland en Italië) en de republikeinen (gesteund door de Sovjet-Unie). Ondertussen is Duitsland, waar Hitler alle macht naar zich toe heeft getrokken, zich steeds verder aan het bewapenen. Onder deze dreigende omstandigheden vindt in Frankrijk het derde en voorlopig laatste WK voetbal plaats.

De man van papier vs. het Derde Rijk

Voordat we naar Parijs afreizen, moeten we eerst langs Wenen. Daar pleegde een magere voetballer een kleine daad van verzet tegen het machtige Derde Rijk van Adolf Hitler. Matthias Sindelar was, als we de verhalen mogen geloven, één van de beste spelers van zijn generatie. Door zijn tengere postuur en lichtvoetige spel werd hij ook wel Der Papierene genoemd: de man van papier. Hij maakte veel indruk bij zijn club Austria Wien en met het Oostenrijkse nationale elftal, dat niet voor niets het Wunderteam werd genoemd. Maar Sindelar had de pech dat hij in het verkeerde tijdperk leefde. In maart 1938 besloot Hitler om zijn geboorteland Oostenrijk in te lijven. Deze Anschluss was een nieuwe stap richting een wereldoorlog, en had onmiddellijk impact op het voetbal.

Oostenrijk had zich al gekwalificeerd voor het WK in Frankrijk, maar nu het ineens deel uitmaakte van het Duitse rijk moest het zich terugtrekken uit alle internationale wedstrijden. In plaats daarvan mochten de spelers van het Wunderteam zich aansluiten bij de Duitse selectie. Sommige spelers zagen dat wel zitten, zoals ook een aanzienlijk deel van de Oostenrijkse bevolking zich wel kon vinden in de Anschluss. Maar Sindelar moest niets hebben van de nieuwe machthebbers en hun giftige ideologie. Op het voetbalveld kreeg hij de kans openlijk verzet te plegen. De nazi’s organiseerden een soort ‘afscheidswedstrijd’ tussen Oostenrijk en Duitsland, om in te luiden dat Oostenrijk werd opgenomen in het grote Duitse rijk. Ze hoopten op een gemoedelijk gelijkspel, zodat iedereen ermee kon leven. Maar het land dat niet meer bestond won met 2-0, en Sindelar scoorde de eerste. Volgens de overlevering provoceerde hij de aanwezige nazi-bestuurders door de overwinning recht voor hun tribune te vieren.

Ook na die wedstrijd ging Sindelar door met zijn stille verzet: hij weigerde om ook maar één wedstrijd voor Duitsland te spelen. Verder bleef hij in Wenen goede contacten houden met joden, die bijvoorbeeld vaak zijn café bezochten. Sindelar was onbuigzaam, meer een man van staal dan een man van papier. Het werd hem niet in dank afgenomen door de Gestapo, die rapporteerde dat hij een jodenvriend was en geen sympathie had voor de nazi’s.

Op 23 januari 1939 werd Matthias Sindelar dood gevonden in zijn appartement in Wenen. Het lijkt, na al het bovenstaande, voor de hand te liggen dat de nazi’s hem hadden vermoord, maar dat is niet zeker. Officieel was zijn dood een ongeluk, veroorzaakt door koolmonoxidevergiftiging. Dat zou best kunnen kloppen. Of misschien had Sindelar, de rasvoetballer die niet meer mocht voetballen, wel zijn eigen leven genomen. We zullen het waarschijnlijk nooit weten. De burgemeester van Wenen gunde hem een staatsbegrafenis, die werd bijgewoond door 15.000 mensen. Zij begroeven niet alleen een voetballer, maar ook een stukje Oostenrijks verzet tegen de overheersing.

Aux armes, citoyens

Dan gaan we nu naar Frankrijk, waar in juni 1938 de strijd losbarstte. Zonder Sindelar dus, en zonder Spanje, dat in een bloedige burgeroorlog was verwikkeld. Voor het eerst deed er een Aziatisch land mee aan het WK, en iedereen thuis mag nu raden welk land dat was. Iedereen heeft het fout: het was Nederlands-Indië. De FIFA wilde in Shanghai een kwalificatiewedstrijd organiseren tussen Japan en Nederlands-Indië, maar in 1937 viel het Japanse leger China binnen. De wedstrijd in Shanghai kon daardoor niet plaatsvinden, Japan trok zich terug uit de kwalificatie, en jawel: de Nederlandse kolonie mocht meedoen aan het WK.

Zoals gezegd waren de politieke spanningen in Europa duidelijk voelbaar. Het democratische gastland Frankrijk keek met argwaan naar de ontwikkelingen in Duitsland, Italië en Spanje. De FIFA dacht dat het WK de Europese volkeren dichter bij elkaar zou kunnen brengen. De bestuurders van de bond legden een krans bij het Graf van de Onbekende Soldaat in Parijs, en hoopten er het beste van.

Duitsland opende het WK met een wedstrijd tegen Zwitserland. De nazi-top verheugde zich op Duits succes en alle bijbehorende mogelijkheden voor propaganda. De spelers brachten de Hitlergroet, het hakenkruis prijkte op hun shirts. Bijna de helft van het team bestond uit Oostenrijkers, en iedereen verwachtte dat het elftal een stuk sterker zou zijn door deze kwaliteitsinjectie. Het tegendeel bleek waar. De ‘oude’ en de ‘nieuwe’ spelers van het Duitse rijk waren niet goed op elkaar ingespeeld en vormden geen eenheid. Zwitserland sleepte een gelijkspel uit de eerste wedstrijd, en won de replay zelfs met 4-2. Duitsland was daarmee uitgeschakeld, de Franse pers reageerde met leedvermaak.

De meest beladen wedstrijd van het toernooi werd gespeeld door die andere fascistische deelnemer: Italië. Zij moesten het in de kwartfinale opnemen tegen gastland Frankrijk. Dat was een explosief affiche, want de verhoudingen tussen die twee landen waren erg slecht. Mussolini had zich impopulair gemaakt met anti-Franse speeches en zijn actieve steun aan de nationalisten in de Spaanse burgeroorlog. De Italiaanse spelers werden dan ook niet erg hartelijk ontvangen door de gastheren. Ze werden bespuugd en uitgescholden door Franse fans en door politieke tegenstanders van Mussolini die naar Frankrijk waren gevlucht. De Italiaanse leiders reageerden uiteraard met nog meer provocaties. Hun team zou de wedstrijd niet in het blauw spelen, zoals gebruikelijk, maar in inktzwarte tenues die deden denken aan fascistische uniformen. De Italiaanse spelers brachten de Romeinse groet, de toeschouwers schreeuwden en floten. De wedstrijd begon, Italië domineerde, het geluid verstomde. Sommige Franse fans en journalisten kregen zelfs bewondering voor het goede voetbal van hun tegenstanders. Heel even kon het publiek genieten van een mooi schouwspel, zonder te denken aan de donkere tijden waarin de wedstrijd plaatsvond.

Italië boekte een 3-1 overwinning en won daarna ook de halve finale en de finale. Mussolini nodigde de wereldkampioenen uit voor een receptie en ging met ze op de foto. Voor hem was het WK wederom een groot succes geworden. Ook de FIFA kon uiteindelijk tevreden zijn over het toernooi: er was een hoop geld verdiend aan de kaartverkoop, en de belangstelling van de pers en het publiek bleef maar groeien. Wereldwijd luisterden er ongeveer 15 miljoen mensen naar radioverslagen van het evenement. En toch zal dit WK altijd in verband worden gebracht met de naderende oorlog, zelfs op de website van de FIFA.

In 1938 wisten de mensen nog niet welke verschrikkingen er zouden volgen. Of misschien wisten ze het eigenlijk wel, toen ze naar saluerende Duitsers en Italianen keken, of toen ze Oostenrijkers zagen die ineens voor een ander land moesten spelen. Misschien voelden ze het al, daar op de tribunes in Frankrijk, waar de oorlog zijn schaduw vooruitwierp.

~ Koen Janssen

Overzicht van boeken over sportgeschiedenis

Bronnen