De held Herakles is een bekend figuur uit de Griekse mythologie. Hij is vooral beroemd om de twaalf werken die hij uitvoerde in opdracht van koningĀ Eurystheus. Bij de Romeinen is de held bekend onder de naam Hercules.
De godin Hera is woedend over het overspel van haar man Zeus en vastbesloten de jongen te doden. Ze stuurt tweeĀ slangen naar de wieg. De jonge held Herakles blijkt dan echter al over zeer bijzondere krachten te beschikken. Hij wurgt de twee slangen met zijn knuistjes, voordat de dieren hun giftige opdracht volbrengen.
Stiefvader Amphitryon is diep onder de indruk van de kracht van de jonge held en benadert de ziener Teiresias in de hoop dat die kan vertellen wat hij nog meer kan verwachten van zijn bijzondere stiefkind. Teiresias voorspelt een ongewone toekomst voor Herakles. In zijn leven zal hij de strijd aangaan met veel monsters en het ook opnemen tegen de Giganten. Aan het eind van zijn leven wacht hem zelfs het eeuwige leven bij de Goden.
De keus van Herakles
Herakles verlaat de kudden en zijn vrienden dan om alleen te zijn, zodat hij na kan denken over zijn leven. De held krijgt vervolgens bezoek van twee vrouwen met ieder een heel ander karakter en uiterlijk. Een vrouw is slank, zedig en bescheiden terwijl de andere wat mollig is en hoogmoedig overkomt. Als de beide vrouwen vlakbij zijn, dringt de tweede vrouw plotseling voor om het woord tot de held te richten. De vrouw roept hem op haar tot zijn gezellin en leidster aan te nemen. Doet Herakles dat dan zal hij een zeer aangenaam leven hebben, zo belooft ze. Herakles’ lust zal altijd bevredigd worden en alles wat hem tegenstaat zal ver van hem blijven. Lekker eten, goede drank: aan niks zal het Herakles ontbreken. Als Herakles de vrouw hierna om haar naam vraagt, stelt zij zich voor als Gelukzaligheid. Eerlijk zegt ze er wel bij dat haar vijanden andere namen voor haar hebben. Die noemen haar Ondeugd en Liederlijkheid.
Hierna wendt de andere vrouw zich tot Herakles. Zij zegt te hopen dat de held haar in zijn leven zal volgen zodat ze hem de goede en edele zaken van het leven kan leren. IJdel genot en een wellustig leven wil ze hem niet voorspiegelen. Volgens de vrouw laten de goden de mens niets toekomen zonder moeite en inspanning. Wie op zoek is naar de liefde van de goden, moet ze door zaken als vroomheid en eerbied verdienen. En wie de eer van de staat wil ontvangen moet tijd en energie in de gemeenschap steken. De vrouw stelt zich vervolgens voor als de Deugd en Eerbaarheid.
Als de tweede vrouw is uitgesproken neemt Gelukzaligheid weer het woord. Ze denkt dat ze de strijd wel gewonnen heeft. Wie kiest er nou voor een leven vol moeite en inspanning in plaats van een rustig en gelukzalig leven vol genot?
“Als gij de twee wegen, haar lange en moeilijke met de korte en eenvoudige van mij vergelijkt, zal de beslissing u vast niet zwaar vallen!”
Deugd spreekt haar tegenstandster dan tegen.
“Ja, je hebt gelijk. Wie ontvangen wil zonder te werken en het beste deel van de dag verslaapt en wie in zijn jonge jaren niet spaarzaam wil zorgen voor de oude dag, die zou inderdaad voor jou kiezen. Maar vergeet er echter niet aan toe te voegen dat je door de goden verstoten bent en dat alle eerbare mensen je verachten. Ik ben daarentegen geliefd bij de goden en sta bij alle mensen in hoog aanzien. Als je besluit mij te volgen Herakles, dan kan je moeite en zorgen verwachten, maar je beloning zal een zalig lot bij de goden zijn.”
Na deze woorden zijn de vrouwen plotseling verdwenen. Herakles overdenkt de woorden van de vrouwen en besluit Deugd en Eerbaarheid als zijn levensgezel en leidsvrouw te kiezen.
De held keert hierna terug naar de kudden en krijgt al snel de gelegenheid zich nuttig te maken voor zijn medemensen. De kudden van zijn vader Amphitryon blijken veel last te hebben van een leeuw. Herakles gaat op zoek naar het dier en doodt hem. Het is een eerste daad van de held. Er volgen er al snel vele waardoor zijn naam in de wijde omtrek steeds bekender wordt.
Strijd met de Giganten
De aardse daden stellen echter weinig voor bij wat Herakles hierna moet doen. De Olympische goden en de Giganten (reuzen uit de Griekse mythologie) zijn in deze periode verwikkeld in een heftige oorlog. De goden hebben ooit te horen gekregen dat ze de overwinning alleen kunnen behalen als ze in de strijd geholpen worden door een sterveling. Als gezant van Zeus komt Athena zelf naar de held Herakles toe om hem om hulp te vragen. Deze stemt toe en pas als hij arriveert op het slagveld gaat de goede kant op voor de Olympische goden. Met zijn boog velt Herakles een Gigant. Deze stort vervolgens neer op de aarde. Zodra de Gigant de aarde raakt krijgt deze, als kind van moeder aarde Gaea, echter weer nieuwe levenskracht. Herakles daalt daarop weer af naar de aarde en sleept de reus naar een gebied waar de goddelijke aardkracht niet meer werkt zodat de Gigant sterft. De strijd van de goden en giganten wordt zo uiteindelijk in het voordeel van de Olympische goden beslecht. Zeus beloont allen die met hem meestreden met de erenaam ‘de OlympiĆ«rs’. Ook Herakles valt die goddelijke eer ten deel.
Onderdanig aan Eurystheus
Tijdens een overleg van de goden heeft Zeus ooit verklaard dat uit zijn geslacht een zoon geboren zal worden die over het hele land zal heersen. Zeus heeft die eer bedacht voor Herakles, die hij bij prinses Alkmene zal verwekken. Hera heeft dit echter door en heeft er voor gezorgd dat met behulp van haar dochter Eileithyia, de godin van de geboorte, de vrij onbeduidende Eurystheus eerder geboren wordt. Zo wordt die koning van Mycene. Herakles moet hem dienen en onderdanig zijn.
Voor Hera is dit niet genoeg. Ze wil Herakles nog meer vernederen. Ze blijft hem daarom zijn hele leven achterna zitten en zoveel mogelijk tegenwerken.
De held kan het niet verkroppen dat hij onderdanig moet zijn aan Eurystheus en draait op een dag compleet door. Hij richt dan zijn boog tegen zijn eigen kinderen en doodt deze. Om het goed te maken moet hij van het orakel van Delphi twaalf jaar lang slaaf zijn van Eurystheus en twaalf grote werken volbrengen. Eurystheus maakt de opdrachten zo moeilijk als hij kan, in de hoop dat Herakles tijdens een van de werken om het leven zal komen.
De twaalf werken van Herakles
1: De leeuw van Nemea
Als eerste krijgt de held opdracht de leeuw van Nemea te doden en de huid van het dier naar koning Eurystheus te brengen. Volgens de verhalen is de leeuw, die in de wouden van de Peloponnesos woont, onkwetsbaar voor menselijke wapens. Herakles merkt al snel dat dit klopt. Als hij pijlen op het dier afschiet heeft dit geen enkel effect. Vlakbij de leeuw vallen ze krachteloos op de grond. Uiteindelijk weet hij de leeuw van Nemea toch te overwinnen. Herakles springt bovenop het dier en wurgt hem met zijn blote handen. Klaar is hij dan nog niet, want hij moet de huid van het dier nog meenemen. Die blijkt echter ondoordringbaar. Hierop gebruikt hij de klauwen van de leeuw om de huid los te krijgen. De ondoordringbare huid van deze leeuw gebruikt Herakles vanaf dat moment als harnas en de muil van het dier zet hij op zijn hoofd.
Koning Eurystheus schrikt zich wild als hij Herakles weer ziet. Doodsbang verstopt hij zich in zijn paleis. Voortaan geeft de bange koning zelf geen opdrachten meer aan de held. Zijn herauten mogen de berichten voortaan overbrengen.
2: Hydra van Lerna
De tweede opdracht die Herakles krijgt is ook zwaar. De held moet de Hydra van Lerna, een negenkoppige giftige waterslang, doden. Als Herakles met een knots een van de koppen van het gevaarlijke dier vermorzelt, komen ervoor in de plaats steeds twee nieuwe koppen. De held weet het dier uiteindelijk toch te verslaan door steeds als hij een kop vermorzelt de hals dicht te schroeien met brandende toortsen. Hierdoor kan er geen nieuwe kop ontstaan. Het werk van de held wordt extra moeilijk doordat een geweldige kreeft de giftige slang te hulp schiet.
De laatste, middelste kop van de Hydra blijkt onsterfelijk. Herakles hakt deze kop daarom af en begraaft die onder een grote kei. Voor hij dat doet doopt de held zijn pijlen in de gifklieren van Hydra zodat zijn pijlen vanaf dat moment nog dodelijker zijn. Blij dat hij de opdracht heeft vervult, keert Herakles terug naar het paleis van Eurystheus. Daar wacht hem gelijk een nieuwe opdracht.
3: Hinde van Keryneia / De hertekoe
Herakles krijgt de opdracht om een bijzondere hinde te vangen, de Hinde van Keryneia. Dit dier is gewijd aan de jachtgodin Artemis en heeft gouden hoorns en koperen hoeven. De held mag de hinde niet doden. Hij moet het dier levend naar koning Eurystheus brengen. De hinde blijkt echter veel te snel voor de mensenvoeten van Herakles. Volgens sommige verhalen duurt de jacht meer dan een jaar. Uiteindelijk ziet Herakles geen andere mogelijkheid dan de hinde te verwonden. Als het dier op een dag bij het heiligdom van Artemis uitrust, schiet hij met een pijl op een van de poten. Herakles kan de hinde hierdoor eindelijk toch overmeesteren. Op zijn schouders brengt hij de hinde vervolgens levend naar het paleis van de koning. Onderweg krijgt hij nog te maken met Artemis die hem de hinde weer af wil nemen. De held weet de goddelijke toorn echter te stillen.
4: Het Erymanthische zwijn
De held krijgt dan opdracht een ander woest dier levend te vangen: het Erymanthische zwijn. Dit everzwijn, eveneens aan de godin Artemis gewijd, brengt veel schade toe aan het landschap en heeft met zijn gevaarlijke slagtanden ook veel boeren gedood. Als het dier bemerkt dat Herakles het op hem heeft gemunt, verbergt hij zich zo diep mogelijk in het woud. De held vindt het everzwijn echter toch en drijft hem met veel kabaal naar een open veld. Daar zakt het Erymanthische zwijn diep weg in de sneeuw en wordt hij zo lang opgejaagd, dat hij uiteindelijk vermoeid ineen zakt. Herakles bindt het zwijn de poten vervolgens vast en brengt hem naar koning Eurystheus. Die is weer ontzettend bang en verstopt zich in een groot koperen vat dat hij in de grond heeft laten graven.
5: De Augiasstal
“Wat is het hier vies, het lijkt wel een augiasstal”.
De mest is enorm opgehoogd en Herakles heeft maar een dag tijd gekregen om de stal uit te mesten. Augias is verbaasd als hij hoort dat de held het werk in zo’n korte tijd wil doen en belooft hem een tiende van zijn veestapel als loon als hij zijn taak volbrengt. De held is echter niet van plan zelf mest te gaan scheppen. Hij maakt aan een kant van de omheining een opening. Vervolgens leidt hij de nabijgelegen rivieren Alpheos en Peneos om waardoor het water hard door de stal stroomt en alle mest en rotzooi meeneemt.
6: De Stymphalische vogels
De held krijgt vervolgens opdracht om de zogenaamde Stymphalische vogels uit een moeras te verjagen. Deze zeer sterke roofvogels hebben ijzeren snavels en klauwen waarmee ze zowel mens als dier aanvallen. Ze kunnen hun veren als pijlen afschieten en brengen het Arkadische landschap al langere tijd grote schade toe. Als de vogels vernemen dat de held hen wil verjagen gaan ze allemaal bij elkaar zitten. De god Hephaistos komt Herakles dan te hulp. Hij schenkt hem twee reusachtige ijzeren kleppers waarmee Herakles vervolgens zoveel lawaai maakt dat alle vogels geschrokken op de vlucht slaan. Herakles schiet vervolgens een paar van de vogels uit de lucht. De overige zijn van dit alles zo geschrokken dat ze nooit meer naar het moeras terugkeren.
7: De stier van Kreta
Herakles krijgt van koning Eurystheus opdracht het dier te temmen en hem over te brengen naar het vasteland. De held trekt hierop naar Kreta en vertelt koning Minos welke werk hij moet vervullen. De koning, zeer blij met de onverwachte hulp, helpt Herakles zelfs om het wilde dier te vangen. Hierna weet Herakles de stier met zijn kracht zo te temmen dat deze van een monster verandert in een gewillig rijdier. Door het water van Kreta brengt de stier de held vervolgens naar koning Eurystheus. Missie voltooid.
8: De wilde paarden van Diomedes
Hierna eist koning Eurystheus dat Herakles de paarden van de vorst Diomedes (een zoon van de oorlogsgod Ares en de nimf Cyrene) naar Mycene brengt. Geen ongevaarlijke opdracht want de paarden zijn wild en krijgen al tijden mensenvlees te eten van Diomedes. De dieren zijn zo sterk dat ze met ijzeren kettingen aan metalen kribben worden vastgemaakt. Als Diomedes weigert de paarden af te staan, gooit Herakles de vorst voor zijn eigen paarden. Nadat de dieren zich tegoed hebben gedaan aan het vlees van hun voormalige baas zijn de paarden ineens al hun wildheid kwijt. De held kan ze zo eenvoudig naar Eurystheus brengen. Die wijdt de paarden vervolgens aan de godin Hera. Van deze paarden zou volgens de verhalen het paard Bucephalus van Alexander de Grote afstammen.
9: De gordel van de koningin der Amazonen
Als negende opdracht moet Herakles de kostbare gordel ophalen van Hippolyte, de koningin van de Amazonen, een mythisch volk van vrouwelijke strijders. De vrouwen doen alleen mannenwerk, zijn wild en zeer goed in paardrijden en oorlogvoeren. Volgens sommige verhalen snijden de vrouwen zelfs hun rechterborst af zodat ze beter kunnen boogschieten.
Eurystheus heeft gehoord over de kostbare gordel, die Amazone-koningin Hippolyte ooit van oorlogsgod Ares kreeg. De gordel is gemaakt van goud en bezet met meerdere waardevolle edelstenen. Eurystheus wil de gordel graag aan zijn dochter schenken.
Herakles realiseert dat hij de gordel onmogelijk alleen kan veroveren en laat daarom een oproep uitgaan naar verschillende koningsburchten, waarna een groot aantal vrijwilligers zich bij hem aansluit. Met deze mannen reist de held vervolgens naar het gebied aan de Zwarte Zee waar de Amazonen wonen. Koningin Hippolyte ziet Herakles van verre aankomen en is onder de indruk van de held. Ze is zelfs bereid hem de gordel vrijwillig te geven. Hera besluit Herakles dan nog maar eens tegen te werken. De toornige godin neemt de gedaante van een Amazone aan, begeeft zich onder de vrouwen en verspreidt vervolgens het gerucht dat de vreemdelingen het op het leven van hun koningin gemunt hebben. De vrouwen openen vervolgens woest de aanval. Als ze geconfronteerd worden met de kracht van Herakles slaan ze echter op de vlucht. Koningin Hippolyte staat als losgeld haar gordel af en zo vervult Herakles ook zijn negende opdracht.
10: De runderen van Geryones
Eurystheus krijgt het steeds benauwder nu Herakles al negen gevaarlijke opdrachten heeft vervuld. Als de held terugkeert met de gordel van de Amazonen stuurt hij hem daarom gelijk op een nieuwe gevaarlijke campagne, in de hoop dat Herakles eindelijk eens zal bezwijken. De opdracht van de held: steel de runderen van de reus Geryones. Deze reus, die volgens de verhalen over oerkracht beschikt, woont in Spanje en heeft maar liefst drie hoofden en drie lichamen en zes armen en benen. Zijn runderen worden bewaakt door een andere reus en een tweekoppige herdershond.
Voordat Herakles bij de runderen aankomt, belandt hij eerst in Libiƫ waar hij de reus Antaeus (Antaios), een zoon van Gaea, doodt. Na een lange tocht door de woestijn bereikt hij de Atlantische Oceaan. De held richt dan de zuilen van Herakles op. Hierna bereikt Herakles eindelijk het Spaanse eiland waar de runderen van Geryones weiden. Een aanval van de tweekoppige herdershond slaat hij af door de hond met zijn knots dood te slaan. Ook de reusachtige herder wordt door de held neergeslagen. Voordat hij de runderen kan grijpen komt Geryones zelf op hem afgerend. Hoewel die wordt bijgestaan door Hera moet de reus zijn meerdere erkennen in Herakles en zijn dodelijk pijlen. Met de runderen keert Herakles vervolgens terug naar koning Eurystheus. De reis voert onder meer via het zuiden van Frankrijk, de Alpen en Italiƫ.
11: De gouden appels van de Hesperiden
Herakles weet niet precies waar hij de Hesperiden en hun appels kan vinden maar krijgt de stroomgod Nereus uiteindelijk zover dat die hem de weg wijst. De held trekt door Egypte en LibiĆ« en komt uiteindelijk aan in het land waar de Titaan Atlas het gewicht van de wereld draagt. Atlas is de oom van de Hesperiden. Herakles vraagt hem of hij de jonkvrouwen over wil halen de vruchten af te staan en biedt aan om in de tussentijd het gewicht van de hemel even van hem over te nemen. Atlas heeft hier wel oren naar. Hij draagt het hemelgewelf over aan Herakles en trekt vervolgens naar de tuin van de Hersperiden, waar hij de draak Ladon in slaap weet te krijgen. Vervolgens neemt hij de appels van de jonkvrouwen af en keert terug naar Herakles. Atlas heeft nu echter ervaren hoe het is om te leven zĆ³nder het gewicht van de wereld op zijn schouders en weigert de zware last weer over te nemen. Herakles bedenkt dan een list. Hij vraagt de Titaan of hij even mag uitrusten en het gewicht aan Atlas mag overdragen. Die is zo naĆÆef om daar in te trappen, waarop Herakles snel de benen neemt, mĆ©t de appels der Hesperiden bij zich. Elfde opdracht voltooid.
12: Ontvoering van de hellehond Cerberus uit de onderwereld
Koning Eurystheus is er moedeloos van geworden. Elf opdrachten heeft Herakles al voltooid en hij is nog altijd niet dood. Voor de twaalfde en laatste opdracht put hij daarom uit een ander vaatje. Als de held niet wil sterven, dan stuurt de koning hem zelf wel het dodenrijk in. Hij geeft Herakles daarom opdracht de hellehond Cerberus uit de onderwereld te ontvoeren.
Cerberus is de hond van Hades (de god van de onderwereld) die samen met twee andere monsters de toegang tot het dodenrijk bewaakt. De hond is zo groot als een olifant, heeft drie koppen en zijn manen bestaan uit kronkelende slangen. Tijdens deze belangrijke laatste opdracht wordt Herakles bijgestaan door de god Hermes die hem de weg naar de onderwereld wijst. Aangekomen bij de Styx, de rivier die het hele dodenrijk omgeeft, weigert de veerman Charon hem aanvankelijk naar de overkant te brengen. In zijn boot vervoert hij normaal gesproken immers alleen de zielen der gestorvenen. Herakles dwingt hem tot medewerking. Aangekomen in het dodenrijk slaan de schimmen van de overledenen op de vlucht als ze de levende held zien lopen.
Als Cerberus de held ziet opent deze onmiddellijk de aanval. Herakles weet de hond echter te overmeesteren. Gedwee volgt die Herakles uiteindelijk naar het paleis van Eurystheus. Op de terugweg bevrijdt Herakles ook nog de held Theseus uit de onderwereld.
De koning is doodsbang als hij hoort dat Herakles de hellehond uit het dodenrijk heeft weten te ontvoeren. Hij erkent dat de held nu al zijn daden heeft verricht. Herakles is hierdoor niet langer slaaf van de koning.
Herakles’ gevecht met de dood
Al voor de held zijn laatste opdracht voltooit, is hij in het dodenrijk geweest. Als Herakles met zijn achtste opdracht bezig is en afreist naar Diomedes om diens wilde paarden te halen, stopt hij onderweg bij het paleis van zijn oude vriend koning Admetos van Pherea. De koning blijkt ziek te zijn. Er is wel hoop op genezing, want de god Apollo heeft beloofd hem beter te maken als een ander zijn plaats inneemt. Als blijkt dat niemand zich vrijwillig meldt besluit koningin Alkestis zich op te offeren. Op het moment dat Herakles bij het paleis arriveert ligt de koningin inmiddels al op sterven. De held kan dit niet aanzien en besluit samen met de koningin te wachten op de dood. Zodra Thanatos arriveert, gaat Herakles een worsteling aan met deze god van de dood. Uiteindelijk weet hij Alkestis met deze worsteling aan Hades, de god van de onderwereld, te ontrukken zodat hij de koningin terug kan geven aan Admetos.
Volgens een ander verhaal stuurt de godin Persephone, de beheerster van de onderwereld, de koningin vrijwillig terug, als beloning voor haar zelfopoffering.
Huwelijk en dood
Als Herakles aan het hof van koning Oeneus van Calydon verblijft wordt hij verliefd op prinses Deianeira (DeĆÆanira). Hij weet haar aan zich te binden, maar wat de held niet weet is dat zij ook zijn einde zal betekenen. Als het stel op een dag op pad is naar een vriend biedt de centaur Nessus aan om de prinses de rivier over te dragen. Als hij Deianeira eenmaal heeft neemt hij echter de benen. Herakles schiet hierop zijn dodelijke pijlen op de centaur af. Gewond stort deze ter aarde. Uit wraak maakt de stervende centaur Deianeira wijs dat zijn bloed een onfeilbare liefdesdrank is. Hij raadt haar aan er een lapje stof in te dopen. Mocht ze daarna ooit bang zijn dat haar man haar verlaat, dan moet ze diens kleren met het bloed besprenkelen zodat hij haar nooit meer kan verlaten. Deianeira doopt inderdaad een lapje stof in het bloed en wringt het stukje stof daarna uit in een flesje.
Als Herakles jaren later zijn oude geliefde Iole tegenkomt is Deianeira bang dat hij haar voor zijn oude liefde zal verlaten. Wanhopig besluit ze dan het centaurbloed uit het flesje op een hemd van haar man te smeren. In werkelijkheid is het bloed uiterst giftig. Als Herakles het hemd aan heeft krimpt hij ineen. De held zakt in elkaar en beseft dat zijn einde nabij is. Hij laat zich daarop naar een bergtop brengen om te sterven. Onderweg verneemt Herakles dat zijn vrouw zelfmoord heeft gepleegd.
Op de bergtop laat Herakles een brandstapel bouwen. Zodra hij hierop ligt geeft hij zijn volgelingen opdracht het vuur te ontsteken, maar niemand durft. Uiteindelijk draagt een herder zijn zoon Philoctetes op het vuur te ontsteken. Als dank schenkt Herakles deze jongen zijn boog. De held sterft niet echt op de berg. Alleen aan zijn aardse leven komt een eind. Zodra de vlammen opstijgen en de held zijn ogen naar de hemel opslaat, regent het plotseling bliksemschichten. Als de omstanders weer wat kunnen zien zijn de held en de gehele brandstapel verdwenen. De held Herakles is door oppergod Zeus opgehaald voor een eeuwig verblijf op de berg Olympus.
Boek: Mythen, legenden, vertellingen: een cultuurhistorische reis langs wereldmythen en legenden
Video: De mythe van Hercules en zijn twaalf werken
Bronnen ā¼
– Mythologie – Alice Mills
