Homo sapiens: uitgestorven zoogdiersoort, nauw verwant aan de chimpansee

De Doomsday Clock is op 26 januari een halve minuut vooruit gezet. Het is nu tweeënhalve minuut voor twaalf. De wereld is volgens de Clock nog slechts 150 symbolische seconden verwijderd van de ondergang.

De Doomsday Clock is een initiatief van het Bulletin of the Atomic Journalists, een tijdschrift van atoomwetenschappers en Nobelprijswinnaars. Sinds 1947 waarschuwt het Bulletin met zijn apocalyptische klok voor de gevaren van kernwapens, klimaatverandering en ziekten. Op de Clock is het nu bijna net zo laat als in 1953, vlak nadat middenin de Koude Oorlog de waterstofbom zijn entree had gemaakt. Toen de Sovjet-Unie in 1991 ten onder ging, stonden de wijzers op 23:43. Twee jaar geleden werd de Clock voor het laatst verzet, doordat de atoombewapening weer groeide. Toen was het drie minuten voor twaalf.

Dat de Doomsday Clock nu dertig seconden verder de verkeerde kant op gaat, komt volgens het Bulletin voornamelijk door de nieuwe Amerikaanse president Donald Trump. Die heeft ‘verontrustende uitspraken gedaan over het gebruik van kernwapens’ en is een begeesterd klimaatontkenner. Er zijn volgens de kerngeleerden ‘urgente maatregelen nodig om de kansen op een ramp te verminderen’.

Tegelijk brak de Amerikaanse beursbarometer Dow Jones door de 20.000 punten, op weg naar een nieuw record. De Amerikaanse industrie hoopt op grote orders, die minder worden gehinderd door milieumaatregelen.

Einde van de wereld

Sinds zijn ontstaan is de mensheid zich ervan bewust dat aan zijn bestaan een einde kan komen. Bijna dagelijks berichten de pers, radio en televisie over naderende rampen die fataal af kunnen lopen. ‘Ongecontroleerde klimaatverandering, wereldwijde modernisering van de kernwapens en buitengewone nucleaire arsenalen vormen buitengewone en niet te ontkennen bedreigingen voor het voortbestaan van de mensheid’, zeggen de wetenschappers. Maar volgens president Trump van de Verenigde Staten is het allemaal een hoax.

De Belgische wetenschapsjournalist Steven Stroeykens beschrijft ruim dertig variaties in een boek, Het einde van de wereld – Een geschiedenis en vertelt daarin boeiend op welke manieren de aarde met een knal dan wel krakend afscheid kan nemen van de mensheid (want daarna draait-ie echt nog wel door) en of we ons daar zorgen moeten maken.

Stroeykens is de eerste niet die scenario’s op een rijtje zet. Tussen 2000 en 2007 hield zijn Nederlandse collega Maarten Keulemans de rijk geïllustreerde website Exit Mundi bij, waarin hij op humoristische wijze alle mogelijke doemscenario’s besprak. De informatie is nog steeds beschikbaar.

Eindtijdtheorieën

Stroeykens begon zijn onderzoek aan het eind van de vorige eeuw, toen er een hausse was aan eindtijdtheorieën. Nostradamus (1503-1566) had al van alles voorspeld dat uitgekomen was, althans achteraf verklaard, en exact gemeld dat in 1999 en zeven maanden de ‘grote koning van de terreur uit de hemel zou komen’. Fundamentele christenen rekenden op de ‘tweede’ komst van Jezus Christus of van de Antichrist, of wellicht de catastrofes waarmee de rapture gepaard zouden gaan. Of de economie zou volledig instorten. En dan was er nog de millenniumbug die het computerverkeer mondiaal zou ontwrichten.

Het Zwarte Gat van de deeltjesversneller van CERN. Volgens alarmerende geruchten zouden daarbij zoveel energie vrijkomen dat er een ‘zwart gat’ zou ontstaan waarin de aarde zou worden opgeslokt. Daar hoorde een alarmerend filmpje bij.

En als dat alles zonder gevolgen zou blijven dan was er wel het aflopen van de Mayakalender op 21 december 2012. Terwijl in Genève CERN bezig was met een levensgevaarlijk experiment, waarbij de aarde in een zwart gat kon verdwijnen. En wat zou er gebeuren als paus Johannes Paulus II (sinds 1978) overleed? Een sinistere voorspelling van de Ierse Sint Malachias (1094-1199) maakte duidelijk dat hij de 110e paus sinds zijn tijd was en dat er nog maar twee zouden volgen. De laatste, Petrus Romanus, zou een verschrikkelijk einde vinden, temidden van chaos in Rome – intussen is die laatste paus aan het werk en hij heet Franciscus.

Het werd betrekkelijk rustig 1 januari 2000, maar toen was er nog altijd de kans dat de aangekondigde rampzaligheden zich op 1 januari 2001 voor zouden doen, omdat het jaar 0 in de jaartelling ontbreekt. Toen werd het 11 september 2001 en verdwenen in New York de Twin Towers doordat er bij een aanslag twee vliegtuigen binnen vlogen. En toch draaide de wereld door, al bleek de aanslag wel het begin van mondiale onrust.

Voor wetenschapsjournalist Stroeykens waren de eindtijdhypotheses aanleiding om zich voor zijn krant De Standaard te verdiepen in de theorieën over het einde der tijden. Zijn boek is daar het uiteindelijke resultaat van. Het is een gedegen werk, waarin hij diep, maar altijd leesbaar, in de historische, theologische, astronomische, klimatologische, militaire, theoretische, scheikundige, computertechnische en andere wetenschappelijke achtergronden duikt. Het boek bevat een overzicht van zijn bronnen maar geen noten of register, zodat het helaas geen naslagwerk is geworden.

Apocalyps

Belangrijkste inspiratiebron voor de profeten aller tijden is de Bijbel, en dan met name het mysterieuze Bijbelboek Openbaring van Johannes, waarin de Apocalyps wordt beschreven. De evangelist Johannes krijgt een visioen van God en Jezus met de opdracht alles op te schrijven (Openbaringen 1:19-20) (‘of bijna alles, want sommige dingen die hij gezien heeft moeten geheim blijven’, zegt Stroeykens). Wat volgt is een verontrustend verhaal vol symboliek, over het ontsluiten van zeven zegels, waarachter steeds weer nieuwe symbolen verschijnen die dramatische ontwikkelingen inluiden.

Openbaringen verhaalt over een lam met zeven hoorns en zeven ogen, ruiters op paarden in diverse kleuren die oorlog, hongersnood en ziekten brengen. Over een aardbeving waardoor de aarde zwart wordt als een rouwkleed en de maan bloedrood. De sterren vallen op de aarde, de hemel scheurt en geen berg of eiland blijft op zijn plaats. Bij het openen van het zevende zegel valt een stilte, die na een half uur verbroken wordt door engelen die een voor een op een bazuin blazen, waarmee ze nieuwe rampspoed inluiden. En dat is maar het begin van het uitvoerige verhaal waarin verder symbolen opduiken als 144.000 mensen die niet het merkteken van het beest (666) maar dat van God op hun voorhoofd dragen. Uiteindelijk wordt Satan voor duizend jaar opgesloten in een verzegelde put, worden de martelaren weer tot leven gewekt en heersen die samen met Jezus gedurende duizend welvarende jaren: het duizendjarig rijk. Maar daarna wordt Satan weer vrijgelaten…

Aan de slag met de Apocalyps

Het is een verhaal waarmee je alle kanten op kunt. Het bijbelboek is nagenoeg per vers ontleed, met vergaande conclusies. Het volgende hoofdstuk van Stroeykens boek heet dan ook ‘Aan de slag met de Apocalyps’. Hierin wordt een uitvoerig maar (uiteraard) volstrekt onvolledig overzicht gegeven van de catastrofen die door bijbelvorsers werden voorspeld, allemaal op de weg naar de Wederkomst van Christus met een ‘nieuwe hemel en een nieuwe aarde’ (Openbaringen 21:1) als resultaat. Ze trokken zich meestal niets aan van Mattheus 24:36:

“Doch van die dag en van die ure weet niemand, ook de engelen der hemelen niet, ook de Zoon niet, maar de Vader alleen.”

Volgens Stroeykens wordt de tekst vaak gezien als een samenvatting van de hele toekomstige geschiedenis. Satan werd ‘het beest’ of ‘de antichrist’, waarin vervolgens de meeste Romeinse keizers, veel pausen, kaliefen, figuren als Atilla de Hun, Mohammed, Maarten Luther, Lodewijk XIV, Napoleon, Mussolini, Hitler, Stalin, Saddam Hoessein, Bill Gates, Vladimir Poetin, Barack Obama en Donald Trump (al aanwezig in het boek!) en af en toe een tsaar werden herkend. Rampen sterkten gelovigen in hun overtuiging dat het einde nabij was, omdat dan een onafzienbare reeks verschrikkingen als oorlogen, overstromingen en hongersnood was voorspeld.

Ook de aankondiging van een ‘duizendjarig rijk’ zette de geesten in beweging. Het jaar duizend ging volgens Stroeykens vrijwel onopgemerkt voorbij omdat voor de middeleeuwers de tijdrekening ‘sedert Christus’ geboorte’ nog niet ingeburgerd was, maar op dezelfde pagina maakt hij melding van een kruistocht naar Jeruzalem in 1033, duizend jaar na de dood en verrijzenis van Jezus, ‘in de volle overtuiging dat ze de terugkeer van Christus op aarde zouden meemaken’.

Een doopsgezinde gelovige in het Duitse Münster voorzag het einde in 1533, 1500 jaar na de dood en opstanding van Christus. Hij kreeg versterking van de Nederlandse Jan Beukelszoon uit Leiden, die de macht over de stad veroverde, een schrikbewind voerde waar iedere tegenstander op executie kon rekenen en na een langdurige belegering gevangen werd genomen. Hij werd als kermisattractie door de stad vervoerd en uiteindelijk doodgemarteld. Zijn lijk en dat van twee medestanders werden langdurig in kooien tentoongesteld. Die kooien hangen er nog.

Een bekende wiskundige als Isaac Newton (1643-1727) waagde zich aan een apocalyptische berekening en kwam uit op 2060. Dat is al gauw. Maar andere geleerden noemden andere jaartallen en zelden waren ze het met elkaar eens.

Laconiek wachten op de Eindtijd

Vooral in de Verenigde Staten verwachten veel fundamentele christenen dat zij het ’einde van ‘deze wereld’ zelf nog zullen meemaken. Het verklaart ook hun (en mogelijk ook van president Trump) laconieke houding tegenover wereldproblemen: ‘Waarom zou ik wakker liggen van de klimaatopwarming, de berging van kernafval of de volgende economische crisis?’ Het is, aldus Stroeykens, nog gevaarlijker als de gelovigen ook nog verwachten dat ze zelf, voordat de rapture begint, van de aarde weggeplukt zullen worden, zodat ze zelf nergens last van zullen hebben.

“Een apocalyptische verwachting kan ook leiden tot gevaarlijke politieke stellingnames. Sommige evangelische christenen willen de Amerikaanse politiek tegenover Israël en de Palestijnen laten bepalen door hun verwachtingen over de eindtijd. Christus zal binnenkort neerdalen boven de Tempelberg – maar daar zal dan eerst de Al-Aqsamoskee weg moeten, één van de heilige plaatsen van de islam. Sommige orthodoxe Joden willen op die plaats trouwens hun ’derde tempel’ bouwen (de eerste twee werden door de Babylonische koning Nebukadnezar II en de Romeinen vernield) en zo bijdragen tot de komst van de eindtijd. (…) Voor de fundamentele christenen (…) is het van cruciaal belang dat de staat Israël het hele Bijbelse grondgebied moet beheersen; in het bijzonder heel Jeruzalem.”

Eindstrijd in het kalifaat

Maar ook radicale islamieten wachten op de eindtijd. De oorlog die de Islamitische Staat voert wordt door de jihadstrijders gezien als het begin van de strijd die zich spoedig moet ontwikkelen tot een open gevecht tegen de ‘Romeinen’, dat wil zeggen het Westen. De plaats waar zich een grote veldslag moet afspelen, waarbij de Romeinen de nederlaag lijden tegen het kalifaat, ligt ook al vast: Dabiq in Syrië, nagenoeg op de grens met Turkije. Na de overwinning wacht nòg een veldslag, met de anti-messias ofwel Masih ad-Dajjal. De kleine kern van het kalifaat die dan overblijft wordt in het nauw gedreven in Jeruzalem – (‘altijd weer Jeruzalem’, voegt Stroeykens hier aan toe), maar op het laatste moment verschijnt de profeet Isa (Jezus), die de Masih al-Dajjal overwint.

Die eindstrijd verloopt kennelijk niet volgens het draaiboek: op 16 oktober 2016 verloor IS Dabiq aan door Turkije gesteunde Syrische rebellen.

Klimaatprobleem

Ook zonder goddelijk ingrijpen lijkt het einde nabij. Het lijkt maar een kwestie van tijd totdat de natuur wraak gaat nemen. In de loop van de eeuwen zijn al talloze samenlevingen als sneeuw voor de zon van de aardbodem verdwenen; door klimaatverandering zou de mensheid hetzelfde lot kunnen wachten.

“Klimaatverandering is één van de ernstigste problemen waar we momenteel mee kampen, al was het maar omdat we zeker weten dat het probleem zich voordoet – al zijn we nog onzeker over de gevolgen.”

Paul van Vliet constateerde:

“De zee heeft me verteld dat ie zo moe is
Hij zei dat ie er zeer beroerd aan toe is.”

Volgens Stroeykens staat vast dat de opwarming van het klimaat wordt veroorzaakt doordat er geleidelijk meer ‘broeikasgassen’ in de atmosfeer komen, voornamelijk door het verbranden van fossiele brandstoffen als steenkool en olie. Hij waarschuwt voor veranderingen in het klimaat, het toenemen van de kracht van tropische stormen, het verhogen van de temperatuur waardoor er, na de huidige politieke vluchtelingenstroom, ook klimaatvluchtelingen elders een veilig heenkomen zullen proberen te vinden. De zeespiegel rijst en dat wordt waarschijnlijk ná 2100 een echt probleem: als de ijskap van Groenland verdwijnt kan de zeespiegel tot zes meter gaan rijzen; daar valt voor Nederland niet tegenaan te dijken. Bovendien veroorzaakt het wegvallen van de zonlicht weerkaatsende witte ijskap een verder opwarming.

Klimaatakkoord Parijs

In 2015 ondertekenden 174 landen op de Klimaatconferentie van Parijs afspraken om de uitstoot van broeikasgassen aan banden te leggen, zodat de klimaatopwarming beperkt blijft tot 1,5 of 2 graden Celsius Volgens Stroeykens zijn klimaatactivisten en veel wetenschappers er sceptisch over. De maatregelen zijn vrijwillig en waarschijnlijk niet toereikend.

Eén van de stellingen van Trump tijdens zijn verkiezingscampagne was zelfs dat de opwarming een leugen was. Hij beloofde dat de Verenigde Staten, goed voor 18% van de mondiale uitstoot, zich ‘binnen een jaar’ terug zouden trekken uit het akkoord. Zijn recente benoemingen wijzen er op dat hij woord wil houden.

Totdat de bom valt

Intussen is ook de kernbewapening terug van weggeweest, althans: de bestaande akkoorden om het meer dan toereikende mondiale kernwapenarsenaal in de hand te houden staan ter discussie: aan de Oostzee – in de Russische exclave Kaliningrad – worden raketten opgesteld.

Tijdens de Koude Oorlog overheerste de geruststellende gedachte dat geen van de kernmachten het kernwapen in zouden zetten, omdat dat de vernietiging van allebei zou betekenen, Maar dat betekende niet dat de wereld niet meermalen langs de rand van de afgrond suisde. Zo was er in 1962 de Cuba-crisis, door het plaatsen van Russische kernraketten op Cuba. Als de Amerikaanse president Kennedy dat had willen verijdelen, dan kon dat eigenlijk alleen maar via een gewapend conflict; van 24-28 oktober hield de wereld letterlijk zijn adem in. Toen haalde de Russische leider Chroestsjov bakzeil en trok hij zijn wapens weer terug.

Stroeykens haalt een ander incident aan, in 1983, toen de Russische luitenant-kolonel Stanislav Petrov dienst had bij de controle van observatiesatellieten. In de nacht van 27 september lichtte opeens de gevreesde waarschuwing op: raket gedetecteerd. Vanuit Montana was een Amerikaanse raket onderweg naar de Sovjet-Unie. Het klimaat was gespannen; enkele weken eerder had een Russisch gevechtstoestel een Zuid-Koreaans passagiersvliegtuig neergeschoten: 269 doden. De Amerikaanse president Reagan had met de plaatsing van Europese Pershing-II-raketten gedreigd.

Toch aarzelde Petrov om de terminaal zieke Russische leider Joeri Andropov uit zijn ziekenhuisbed te bellen. Hij geloofde de signalen niet; voor een verrassing was een aanval met slechts vijf raketten veel te mager. Hij twijfelde aan het controlesysteem dat hij zelf mee had ontworpen. Het moest om een storing of een computerfout gaan. Toen hij door anderen op dezelfde signalen werd gewezen zei hij: ‘Vals alarm’.

Petrov had gelijk, maar ook was er sprake geweest van ernstig plichtsverzuim. Er kwam geen medaille of strafkamp: dat zou duidelijk maken dat er iets was misgegaan. Hij werd overgeplaatst naar een ‘minder gevoelige’ functie en later met vervroegd pensioen gestuurd. Er waren overigens vergelijkbare incidenten in westerse controlekamers.

Planetoïde kan ook

Dan zijn er nog de planetoïden, de stukken materie die zich vooral tussen de planeten Mars en Jupiter rond de zon bewegen. Doordat ze bij het passeren van steeds andere hemellichamen de invloed ondervinden van hun zwaartekracht worden hun banen beïnvloed en kunnen ze ook die van de aarde passeren.

Soms scheert er zo’n ruimteblok tussen maan en aarde door, zoals een maand geleden, op 9 januari 2017 een ruimtebrok van 15 tot 34 meter groot. Hij passeerde de aarde op een afstand van ruim 190.000 kilometer: halverwege de maan.

De NASA houdt de close approaches nauwkeurig bij. Maar dat de 2017 AG13 in aantocht was, werd pas twee dagen tevoren ontdekt.

In 1908 vond in Toengoeska in Russisch Siberië een nog steeds mysterieuze explosie plaats, die in het zeer dunbevolkte gebied een enorme schade aanrichtte. De schaarse ooggetuigen in het gebied zagen een vuurbal uit de hemel neerdalen en in de lucht exploderen. Dit ging gepaard met een zeer harde knal. Door de kracht van de explosie braken bomen in de omgeving af en werden mensen en dieren weggeblazen. De explosie was tot op meer dan 200 kilometer te voelen. Achteraf werd vastgesteld dat een kleine planetoïde met een omvang van zo’n 60 meter was neergeslagen. Zou zo’n inslag zich herhalen boven een grote stad dan zou dat, aldus Stroeykens, honderdduizenden mensenlevens kunnen kosten. Hij wijst erop dat 65 miljoen jaar geleden in Mexico een tien kilometer grote planetoïde insloeg, ‘die naar sterk vermoed wordt de dinosaurussen en een groot aantal dier- en plantensoorten uitroeide’.

Zaad op Spitsbergen

Het kan dus zomaar afgelopen zijn. In dit verhaal worden slechts een paar mogelijkheden vermeld van de vele door Stroeykens beschreven situaties die een eind zouden kunnen maken aan het bestaan van de mensheid op aarde. Misschien maken we onze zelfdenkende computers wel zo goed dat ze in staat zijn zulke verbeteringen aan zichzelf aan te brengen dat ze ons niet meer nodig hebben en de macht overnemen omdat er geen uit-knop meer aan zit.

We zijn hier trouwens nog maar net. De aarde bestaat volgens de wetenschap circa 4,6 miljard jaar en pas sinds 200.000 jaar is er sprake van een mensheid. We zijn niet meer dan een voetnoot in de geschiedenis van onze planeet. En we zijn er allang niet meer wanneer de aarde aan zijn einde komt.

In zijn epiloog heeft Stroeykens alvast het krantenbericht weergegeven dat nieuwe aardbewoners kunnen vinden wanneer ze zich afvragen wat er toch met de oude bewoners gebeurd is:

“Homo sapiens /homosapyεns/ (de (m.) homines sapientes, homo sapiensen): uitgestorven zoogdiersoort, nauw verwant aan de chimpansee (Pan troglodytes). Verspreidingsgebied: aanvankelijk Afrika, later de hele aarde. Was de eerste diersoort op aarde die taal en een primitief internet ontwikkelde. Heeft ongeveer 200.000 jaar bestaan, tot hij abrupt uitstierf. De soort had net de dreigingen van nucleaire oorlogvoering, klimaatverandering en milieudegradatie afgewend en een duurzame samenleving opgebouwd, toen ze volkomen onverwacht werd uitgeroeid door een probleem dat ze heel goed had kunnen zien aankomen, maar waar geen enkel exemplaar van de soort aandacht aan besteed schijnt te hebben, namelijk ….”

Als er een allesvernietigende ramp plaatsvindt krijgen nieuwe aardbewoners een herkansing. Op Spitsbergen is een zadenbank ingericht waar beschavingen na het uitsterven van de mensheid de ingrediënten kunnen vinden om de dan waarschijnlijk verwoeste aarde opnieuw in te richten.

Boek: Het einde van de wereld – Een geschiedenis

Bekijk dit boek bij: