De achttiende eeuw begon in Europa met het overlijden van een hele reeks vorsten. Ze moesten worden opgevolgd, maar dat was vaak lang niet vanzelfsprekend. De Spaanse Successie (= opvolgingsoorlog) begon, en duurde tot de strijdende partijen oorlogsmoe werden. De belangrijkste problemen werden opgelost tijdens het Congres van Utrecht (1712-1715), dat uitmondde in de Vrede van Utrecht; de eerste ‘mondiale’ vredesovereenkomst.
Stervende vorsten
In 1701 marcheerden de troepen van Lodewijk de Spaanse Nederlanden binnen. Dat was het zuidelijk gedeelte dat van de Republiek over was gebleven nadat het noorden zich in 1581 met het Plakkaat van Verlatinghe had afgescheiden. Het plakkaat wordt beschouwd als de Nederlandse onafhankelijkheidsverklaring.
In september 1701 overleed ook Jacobus II, de voormalige koning van Engeland, die in 1688 op de vlucht sloeg voor zijn schoonzoon, stadhouder Willem III, die daardoor zijn opvolger werd. Dat wordt in Noord-Ierland nog jaarlijks herdacht. Lodewijk XIV erkende diens zoon Jacobus III als de nieuwe koning van Engeland, maar hij beledigde daarmee het Engelse volk, dat met William & Mary de Glorious Revolution vierde. Koning-stadhouder Willem III dacht er aan het testament van Jacobus met wapens aan te vechten, maar hij struikelde in 1702 met zijn paard over een molshoop en overleed. Een andere dochter van Jacobus, prinses Ann, werd Queen of Great Britain, France & Ireland. Ook Frankrijk? Niet echt, maar dat stond wel in haar titel.
De Europese rivalen probeerden hun eigen territoriale kwesties in hun voordeel te beslechten. Godsdienstige vraagstukken speelden nauwelijks een rol meer, in de lijn van een ontwikkeling die al in de zeventiende eeuw was ingezet. Protestantse en katholieke mogendheden streden samen tegen het katholieke Frankrijk, Beieren en Spanje. Opvallend was ook het verval van Spanje als Europese mogendheid. Het land was een speelbal van andere mogendheden geworden.
Filips V begon Franse handelaren te bevoordelen ten koste van Engelse en Nederlandse. Een Grote Alliantie tussen de Nederlandse Republiek, Engeland, de Duitse keizer en Pruisen wilde Lodewijk dwingen om alle Spaanse gebieden in Europa buiten het eigenlijke Spanje af te staan, voornamelijk ten gunste van Oostenrijk. In 1701 was keizer Leopold al begonnen met oorlogshandelingen tegen de Fransen in Italië.
Bloedig decennium
Er volgde een bloedig decennium met tienduizenden doden op het slagveld. In 1702 hadden legers van Frankrijk en Spanje posities ingenomen op grondgebied van hun bondgenoten. Italië was vrijwel geheel bezet door de Fransen, al werd rond Milaan nog gevochten. De Engels-Nederlandse vloot veroverde in Vigo (Spaans Galicië) de Spaanse Zilvervloot en vijftien escorterende Franse schepen. De Staten-Generaal van de Nederlanden bepaalde dat de verenigde Staatse en Engelse legers een veldtocht in de Lage Landen zouden beginnen, onder leiding van de Hertog van Marlborough John Churchill, een voorvader van de latere Britse oorlogsminister Winston Churchill. Hij maakte zich meester van de Spaanse vestingen Venlo, Roermond, Stevensweert en Luik.
In 1703 veroverde het Staatse leger Bonn en dwong de bisschop van Keulen daarmee zijn bondgenootschap met de Fransen op te zeggen. Een poging om Antwerpen te veroveren mislukte. Het Staatse leger kon ternauwernood venietiging voorkomen in de Slag bij Ekeren. Het keurvorstdom Beieren koos voor de Fransen, vooral om de Duitse keizer dwars te zitten. Op het Italiaanse oorlogstoneel liep Sardinië van de Fransen over naar de geallieerden.
Het volgend jaar had de Grote Alliantie meer succes door de Slag bij Blenheim (Blindheim aan de Donau) te winnen. Er vielen 30.000 doden. Het was de eerste keer dat de Engelsen zich zo diep in Europa waagden en de belangrijkste nederlaag voor de Fransen in meer dan zestig jaar. Het blokkeerde de plannen van Lodewijk om zijn macht uit te breiden van Spanje tot de Lage Landen en van Duitsland tot Italië. In de Middellandse Zee veroverden Engelse en Nederlandse troepen de rots van Gibraltar.
Het jaar 1705 bleef betrekkelijk rustig, maar in mei 1706 stonden de troepen weer tegenover elkaar op de vlakte van Ramillies (Waals Brabant). Na een zeer bloedige strijd voor beide zijden blies het Frans-Beierse leger de aftocht. Daarna kozen vrijwel heel Brabant en Vlaanderen de kant van de geallieerden. In Italië hield Turijn stand tegen de Fransen en daarmee ging Noord-Italië voor Frankrijk en Spanje verloren.
De strijd verplaatste zich in 1708 vooral naar Vlaanderen, waar Brugge en Gent door de Fransen werd bezet. In Oudenaarden werd de opmars gestuit door de hertog van Marlborough, waarbij het Franse leger werd verslagen, en uiteindelijk werden ook Brugge en Gent weer opgeven. Het jaar 1709 werd gekenmerkt door speldenprikken, maar de Slag bij Malplaquet werd de bloedigste van de hele Successieoorlog. De Fransen verloren de slag en ‘slechts’ 10.000 man, maar de geallieerden waren 20.000 soldaten kwijt en niet meer tot achtervolgen in staat. Europa kreeg last van oorlogsmoeheid.
Congres van Utrecht
In 1711 begonnen Engeland en Frankrijk geheime onderhandelingen die tot een principeakkoord leidden. Ze spraken af dat er een afrondend vredescongres zou worden georganiseerd. De keus viel op Utrecht in de Republiek, ‘omdat de stad brede straten had en als aangename verblijfplaats werd beschouwd’. De Republiek had bovendien een goede naam, omdat er eerder al de Vrede van Nijmegen (1678) en de Vrede van Rijswijk (1697) waren gesloten.
De eerste diplomaat arriveerde op 16 januari 1712 en de laatste verliet de stad op 26 juni 1715. Een boekje uit 1712 vermeldt waar de Heeren Plenipotentiarissen zich vestigden en hoe hun gevolg was gekleed. De boog kon trouwens niet altijd gespannen zijn. Een roddelkroniek meldde: “Van de dertig tot veertig buitenlandse ministers is er geen enkele zo bejaard dat de leeftijd hem het bedrijven van liefde beletten kan”, wat wel blijkt uit de eerste vertaling na 300 jaar.
Bij de onderhandelingen over de Vrede van Utrecht ging het er voornamelijk om de principe-overeenkomst die al in 1711 tussen de Fransen en de Britten was bereikt, uit te werken tot een gedetailleerd en eerbaar compromis. Afgezanten van Frankrijk, Groot-BrittanniĂ«, Portugal, Savoye, Brandenburg-Pruisen, en elk van de zeven provinciĂ«n waren aanwezig bij deze onderhandelingen, maar hadden, aldus Wikipedia, weinig in te brengen. De Franse gezant Melchior de Polignac sprak daarom beroemde woorden over de afgevaardigden van de Republiek: Wij onderhandelen “chez vous, de vous, sans vous” (bij u, voor u, zonder u). Volgens de roddelkroniek werd een dienaar van monseigneir De Polignac doodgestoken in een bordeel.
Vrede van Utrecht
- Filips V werd als koning van Spanje erkend, mits hij afzag op aanspraken op Frans gebied. Uitdrukkelijk werd vastgelegd dat Filips’ nakomelingen uitgesloten waren van de Franse troon, en daarmee was het hoofddoel van de anti-Franse coalitie, het voorkomen van de vereniging van Frankrijk en Spanje onder Ă©Ă©n dynastie, bereikt. Het Spaanse imperium in Europa werd bovendien drastisch verkleind. Spanje werd gedwongen Gibraltar en het Mediterrane eiland Minorca af te staan aan Groot-BrittanniĂ«. De Spaanse Nederlanden, Napels, Milaan, en SardiniĂ« gingen naar Oostenrijk. Maar SiciliĂ« en Parma kwamen toe aan zijtakken van het Spaanse koningshuis. Op het Iberische schiereiland kon Filips II CataloniĂ« (met Barcelona) annexeren en hij verbood in 1714 meteen maar het Catalaans als administratieve taal.
- Het koninkrijk Groot-BrittanniĂ« werd uitgebreid met Gibraltar en Minorca, waarmee het de toegang tot de Middellandse Zee beheerste. Een aantal Franse koloniĂ«n in Noord-Amerika gingen naar Groot-BrittanniĂ«, met name Newfoundland, AcadiĂ« en het gebied van de Hudsonbaai. Het Asiento, ofwel het monopolie op de slavenhandel in Zuid-Amerika en de CaraĂ¯bische eilanden, werd ook toegewezen aan het koninkrijk Groot-BrittanniĂ«.
- Omdat Karel VI van Oostenrijk naast Spanje greep, ontving hij ter compensatie de Zuidelijke Nederlanden, Milaan, Napels en Sardinië.
- Het Hertogdom Savoye kreeg stukken van de Milanese gebieden en Sicilië en werd een koninkrijk.
- Er kwam ook een einde aan de expansiedrift van Lodewijk XIV, waardoor Europa voor de volgende decennia gevrijwaard bleef van grootschalige oorlog.
Oranje raakt Orange kwijt
Voor de de Verenigde ProvinciĂ«n was het resultaat van de Vrede van Utrecht teleurstellend. Terwijl de Republiek in de Spaanse Successieoorlog overduidelijk tot de winnaars behoorde moesten er behoorlijke concessies worden gedaan. De Nederlanden verloren hun overwicht op zee en mochten de Zuidelijke Nederlanden niet behouden; die gingen van Spanje naar de Habsburgse Oostenrijkers. Ze kregen wel meer veiligheid. Zo behielden ze de ‘Barrièresteden’ met garnizoenen (legers in versterkte plaatsen) in een aantal steden van de Zuidelijke Nederlanden, die in de Vrede van Rijswijk waren toegestaan als bescherming tegen de Fransen, al werd dat verdrag wel bijgesteld. De Republiek kreeg ook een beperkte gebiedsuitbreiding, doordat haar de stad Venlo werd toegewezen.
Maar ook gaf Vrede van Utrecht de soevereiniteit over het prinsdom Oranje, de bakermat van het prinsdom en later het koningshuis van Oranje-Nassau, definitief aan Frankrijk. Daar was trouwens al decennia lang over gesteggeld.
Al tijdens het regime van Willem van Oranje (Willem de Zwijger) werd het prinsdom herhaaldelijk bezet. Na zijn dood ging het bezit achtereenvolgens over op zijn zoons Filips Willem, Maurits en Frederik Hendrik. Daarna naar Willem II en in 1650 naar Willem III.
Toen Willem III kinderloos overleed vond Lodewijk XIV dat hij recht had op het prinsdom. Hij bezette het gebied, maar het kwam bij de Vrede van Nijmegen weer terug bij Willem. Maar toen in 1685 het Edict van Nantes werd herzien, werd Orange weer door de Fransen ingenomen. Bij de Vrede van Rijswijk (1697) kwam het prinsdom weer terug en in de Vrede van Utrecht werd het gebiedje dan eindelijk definitief aan Frankrijk toegewezen. In een pamflet deed prins Filips Willem er in 1711 nog recht op gelden. De Vrede van Utrecht sprak het eindoordeel: Orange moest naar Frankrijk en ook Pruisen mocht het wapen gebruiken. Daardoor was keizer Wilhelm II ook Prins van Oranje.
Lodewijk XIV nam de stad in en de protestantse inwoners moesten allemaal vertrekken. De prinsen van Oranje-Nassau legden zich er echter nog niet bij neer. Er ontbrandde een juridische strijd van vele jaren en pas in 1732 kwam er een regeling waarbij de Oranjegoederen tussen Pruisen en de Republiek werden verdeeld.
Consequenties
De Spaanse Successieoorlog werd beëindigd met de Vrede van Utrecht (1713) en voor Oostenrijk met de Vrede van Rastatt (1714). De ondertekening zorgde voor een definitieve regeling van het evenwicht in Europa. Dat strekte zich voor het eerst uit tot details van een machtsverdeling op wereldschaal.
Zo steeg Groot-Brittannië tot een maritieme en mercantiele wereldmacht en realiseerde het een stabiel machtsevenwicht op het Europese continent. De Republiek kon niet langer meekomen op dit niveau en verloor na 1713 zijn positie als macht op de wereldzee. De macht van Spanje was de facto onttakeld. Een Franse prins kon op de troon in Madrid komen, zolang de twee Bourbontakken nooit elkaars tronen zouden combineren. Een Spaans-Katholieke supermacht en overheersing over Europa werd hiermee onmogelijk gemaakt.
De organisatie Vrede van Utrecht 300 jaar, die de totstandkoming van het verdrag herdenkt met een groot aantal manifestaties, concludeert dat de succesvolle aanpak van de Vrede van Utrecht een voorbeeld was voor het oplossen van latere conflicten.
Zowel het Congres van Wenen (1815) als het Congres van Berlijn (1878) bouwden hierop voort. Ook onze tegenwoordige EU-top heeft dit model. Alle partijen in goede sfeer bijeen, geen vernedering en dus rancune van de ‘verliezer’ en toewerken naar een nieuw evenwicht. Dat de onderhandelingen in Utrecht een doorbraak in denken en doen betekenden, besefte men ook toen al. Händels gelegenheidscompositie ‘Te Deum’ – God zij geloofd – is een blijvende herinnering aan het moment dat de Vrede van Utrecht de wereldgeschiedenis een andere richting gaf.
Maar de Vrede van Utrecht had geen eeuwigheidswaarde.
Vredesvieringen belangrijk voor ontstaan Nederlandse identiteit
Boek: Unie – Bestand – Vrede
