De Holocaust – Systematische Jodenvervolging door de nazi’s

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden circa 6 miljoen Joden omgebracht door nazi-Duitsland onder aanvoering van dictator Adolf Hitler. Dat gebeurde door inzet van onder meer vuurpelotons en gaskamers. Deze systematische massamoord is bekend komen te staan als de Holocaust. Andere benamingen zijn Shoah, Shoa of Sjoa. In dit artikel wordt uitgelegd hoe deze genocide tot stand kwam en uitgevoerd werd. Daarnaast is er aandacht voor de naoorlogse omgang, in de vorm van de vervolging van de daders, Holocaustontkenning en herdenking. Hoewel de nadruk ligt op de Joden werden Roma en Sinti getroffen door een vergelijkbaar lot, hoewel in minder grote aantallen. Dit artikel gaat indirect ook over hen.

Waarom de Joden?

Het Joodse volk heeft wereldwijd in de loop der eeuwen voortdurend met discriminatie te maken gehad. Oorspronkelijk afkomstig uit het gebied dat tegenwoordig onder andere Israël omvat, verspreidden Joden zich gedurende de afgelopen twintig eeuwen geleidelijk over grote delen van de wereld. Waren het eerst de Romeinen die de Joden vijandig gezind waren, in de Middeleeuwen waren het de christenen die onder andere ten tijde van de kruistochten Joden en hun bezittingen aanvielen. In Middeleeuws Europa kregen Joden de schuld voor het verspreiden van de Pest. Behalve vanwege hun afkomst werden ze ook gediscrimineerd vanwege hun afwijkende religie. Het duurde lang voordat ze in Europa gelijke rechten kregen. In Nederland was dat in 1796 en in Duitsland in 1871. Omstreeks die tijd hadden vooral de Joden in het tsaristische Rusland te maken met antisemitisme, oftewel Jodenhaat. Er waren verschillende uitbraken van pogroms, bloedige aanvallen op Joodse gemeenschappen. Velen zochten een toevlucht in West-Europa.

Dat de Joden in West-Europa in de decennia voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog juridisch als volwaardige burgers werden beschouwd, betekende niet dat er geen antisemitisme was. Aan het begin van de twintigste eeuw werden in Rusland de Protocollen van de wijzen van Sion uitgegeven, een vervalst verslag van een zogenaamd Joods complot om de christelijke wereld te onderwerpen. Het werd vertaald in onder andere het Duits, Engels en Frans en binnen antisemitische kringen gebruikt als propaganda tegen de Joden. In Duitsland zouden vooroordelen tegen de Joden na de Eerste Wereldoorlog steeds meer weerklank krijgen. In zijn boek ‘Mein Kampf’ beschreef de toekomstige Duitse dictator Adolf Hitler de Joden als een gevaar voor de Duitse samenleving. Binnen de door Hitler en zijn sympathisanten aangehangen nationaalsocialistische ideologie kregen de Joden onder andere ten onrechte de schuld van het Duitse verlies van de Eerste Wereldoorlog. Ze werden verbonden met alles waar de nazi’s tegen tekeer gingen, in het bijzonder het communisme en het kapitalisme.

Neurenberger Wetten

Vanaf het moment dat Adolf Hitler in januari 1933 werd benoemd tot Duitse kanselier was de zogenoemde ‘Joodse kwestie’ één van zijn belangrijkste politieke agendapunten. Volgens sommige historici was Hitler al vanaf het begin van plan de Joden uit te roeien, een benadering die bekend is komen te staan als het intentionalisme. Het merendeel van de Holocaustonderzoekers gaat er echter vanuit dat er sprake was van een geleidelijk en geïmproviseerd beleid dat tijdens de oorlog uitmondde in massamoord, het functionalisme.

Gedurende de jaren dertig was het nazibeleid gericht op uitsluiting van de Joden via discriminerende wetgeving. De belangrijkste juridische stap richting het buitensluiten van de Joden waren de Neurenberger Wetten van 5 september 1935, vernoemd naar de Duitse stad waar ze ondertekend werden. Joden werden officieel uitgesloten van het staatsburgerschap en het werd hen verboden om seksuele relaties en huwelijken met mensen met ‘Duits bloed’ aan te gaan.

De Neurenberger Wetten waren gebaseerd op de wetenschappelijk ongefundeerde rassenleer van de nazi’s, waarbij vermenging van Duits bloed met Joods bloed een verzwakking van het Duitse of ‘Arische’ ras zou betekenen. Volgens de regels maakte het daarom niet uit of iemand het joodse geloof wel of niet aanhing of geboren was in Duitsland. Afstamming van drie of vier Joodse grootouders was genoeg om als Jood aangemerkt te worden, ook als iemand tot het christendom was bekeerd. Iemand met één of twee Joodse grootouders werd aangewezen als Mischling, respectievelijk in de 2e en 1e graad. Iemand met slechts één Joodse grootouder werd als Duits beschouwd en ongemoeid gelaten, iemand met twee Joodse grootouders werd over het algemeen ook uitgezonderd van anti-Joodse maatregelen, inclusief deportatie tijdens de oorlog. Was je voor de invoering van deze wetten als Jood getrouwd met een ‘Ariër’ dan was je door dit gemengde huwelijk meestal ook beschermd.

Kristallnacht en emigratie

Hoewel Duitse Joden al vanaf 1933 in het openbaar te maken kregen met scheldpartijen en gewelddadigheden door individuele of groepjes nazi’s, waaronder de bruinhemden van de Sturmabteilung (SA) en leden van de Hitlerjugend, waren landelijk georganiseerde fysieke aanvallen nog uitgebleven. Dat veranderde tijdens de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938, toen overal in het Duitse Rijk Joden en hun bezittingen door nazi’s en hun sympathisanten werden aangevallen. De pogrom was georkestreerd door propagandaminister Joseph Goebbels, als wraak op een door een Joodse jongeman gepleegde moordaanslag op een Duitse diplomaat. Joodse gebedshuizen (synagogen) werden in de brand gezet. Winkels en woningen van Joden werden geplunderd, ruiten werden ingegooid en huisraad op straat gesmeten. Honderden Joden werden gedood en 30.000 Joodse mannen werden in de concentratiekampen gevangen gezet. Het was voor het eerst dat mensen alleen vanwege hun Joodse afkomst werden opgesloten. De Joden die eerder in de concentratiekampen terecht kwamen, waren om andere redenen opgepakt, bijvoorbeeld vanwege antifascistische activiteiten.

Na afloop van de pogrom werd de schade door de Duitse overheid niet verhaald op de daders, maar op de slachtoffers. De gevangen genomen mannen waren in de kampen zo slecht behandeld dat velen na hun vrijlating het land verlieten, wat ook precies de bedoeling van de nazi’s was. Al vanaf de machtsovername door Hitler hadden Joden Duitsland verlaten als gevolg van het antisemitisme. Hun woning en andere bezittingen moesten ze achterlaten, zonder hiervoor behoorlijk gecompenseerd te worden. Van de 523.000 Joden in Duitsland in 1933 waren er in oktober 1941, toen emigratie door Joden vanuit het Duitse Rijk officieel verboden werd, nog 163.000 over. Over het algemeen waren het vooral de welvarende Joden en diegenen met connecties in het buitenland die emigreerden. Hoewel de Kristallnacht in het buitenland veroordeeld werd, waren er nauwelijks landen bereid om het immigratiequotum voor Joden te verhogen. Het in het eigen bestaan kunnen voorzien en borgstelling van familieleden in het land van bestemming waren vaak een vereiste om toegelaten te worden.

Getto’s en Joodse Raden

Bij het uitbreken van de oorlog op 1 september 1939 leefden Joden in Duitsland gedwongen een geïsoleerd bestaan. Dit was het gevolg van de opeenstapeling van anti-Joodse wetten die vanaf 1933 ingevoerd waren, inclusief het verbod om zwembaden, bioscopen en parken te bezoeken, auto te rijden en goud, zilver en andere waardevolle metalen en edelstenen te bezitten. Joodse kinderen werden niet langer toegelaten tot niet-Joodse scholen en het was volwassenen niet toegestaan in overheidsdienst te werken. Vanaf september 1941 moesten Joden in het hele Rijk op hun kleding een zichtbare gele davidster dragen, zodat ze altijd herkenbaar waren als Jood.

In elk land dat de nazi’s tijdens de oorlog zouden binnenvallen, waaronder Nederland, werden vergelijkbare wetten uitgevaardigd, in een sneller tempo dan in Duitsland zelf het geval was geweest. Als eerste waren het de Joden in Polen die te maken kregen met nazi-overheersing. Hier resulteerde het anti-Joodse beleid in de oprichting van Joodse wijken of getto’s. Het was Joden alleen nog toegestaan hier te wonen, afgezonderd van de niet-Joodse bevolking. De grootste getto’s in Polen bevonden zich in Warschau en Lodz. Ze zouden zich ontwikkelen tot voorportalen van de vernietigingskampen. Na de Duitse invasie van de Sovjet-Unie zouden ook hier getto’s worden opgericht, bijvoorbeeld in Vilnius in Litouwen.

De levensomstandigheden in de getto’s in Oost-Europa waren slecht. Er was sprake van overbevolking en voedselschaarste. Alleen al in 1941 stierven in het getto van Warschau 43.000 mensen als gevolg van verhongering en epidemieën. Arbeidsgeschikte gettobewoners werden ingezet voor dwangarbeid in werkplaatsen, bijvoorbeeld voor textiel- of munitieproductie, die zich binnen of buiten het getto bevonden. Voor Duitse ondernemers waren de Joden goedkope en makkelijk inzetbare werkkrachten. In opdracht van de Duitse bezettingsbesturen vormden de Joden in de getto’s een eigen bestuursorgaan, de Judenrat (Joodse Raad). Het Joodse zelfbestuur hield zich onder andere bezig met ordehandhaving (door de Joodse politie of ordedienst), voedseldistributie en het doorgeven van Duitse bevelen. Zulke Joodse zelfbesturen werden ook elders gevormd, waaronder in Nederland. Vanaf 1942 werden de Joodse bestuurders gedwongen om mee te helpen met de organisatie van de transporten naar de vernietigingskampen. Ondanks de slechte levensomstandigheden en de vrees om op transport gezet te worden, ontstond er in veel getto’s een cultureel leven; er werd bijvoorbeeld toneelgespeeld of muziek gemaakt. Kinderen kregen onderwijs en ondergronds vonden religieuze diensten plaats.

Einsatzgruppen

Toen het Duitse leger op 22 juni 1941 de Sovjet-Unie binnenviel, werden de reguliere troepen gevolgd door de Einsatzgruppen, speciale eenheden bestaande uit leden van verschillende onderdelen van de SS en de Duitse politie. Ze waren gevormd onder aanvoering van SS-generaal Reinhard Heydrich, de chef van het Reichssicherheitshauptamt (RSHA). Onderdeel van deze overkoepelende organisatie waren onder andere de Sicherheitsdienst (de inlichtingendienst van de SS), de Gestapo (de geheime politie) en de Kriminalpolizei (de recherche). Al in 1939 was Heydrich door Hermann Göring, op dat moment de op Hitler na machtigste man binnen nazi-Duitsland, belast met het oplossen van ‘de Joodse kwestie’. Op dat moment waren emigratie en evacuatie de methoden die werden ingezet of overwogen. Er was onder andere voorgesteld om alle Joden naar Madagaskar af te voeren (het Madagaskarplan), maar vanwege het uitbreken van de oorlog was emigratie overzee geen optie meer. De evacuatie van Joden naar gebieden elders in het Rijk of bezet Europa was niet uitvoerbaar gebleken. Het plan om alle Poolse Joden te deporteren naar het Generalgouvernement (het niet-geannexeerde deel van Polen) was bijvoorbeeld gestuit op veel weerstand bij Hans Frank, de gouverneur van dit gebied.

Op 31 juli 1941 kreeg Heydrich van Göring de opdracht te komen tot…

“…een totale oplossing van de Joodse kwestie binnen de invloedssfeer van Duitsland in Europa”.

Een totaalplan om alle Europese Joden uit te roeien was er nog niet, maar door de Einsatzgruppen kreeg de oplossing van de Joodse kwestie een genocidaal karakter. Overal in veroverd gebied werden Joodse burgers samengedreven en doodgeschoten door vuurpelotons van één van de vier Einsatzgruppen (A, B, C en D). De SS werd hierbij vaak geholpen door lokale milities, die op deze wijze wraak wilden nemen op de Joden die zij beschuldigden van collaboratie met de door de nazi’s overwonnen Sovjetoverheerser. Een deel van de Joodse bevolking van de Baltische staten, Oekraïne en Wit-Rusland had zich aangetrokken gevoeld tot het atheïstische communistische regime, waarbinnen ze minder te maken kregen met antisemitisme dan onder het bestuur van de tsaar. Onder andere in Litouwen en in de grensregio van Polen en Oekraïne (vooral in Galicië) vonden pogroms plaats, waarbij lokale bewoners begonnen met het doden van Joden voordat de Einsatzgruppen zich hier gevestigd en georganiseerd hadden.

De bekendste locatie waar Joden werden geëxecuteerd was het ravijn Babi Jar in Kiev, de hoofdstad van Oekraïne. Op 29 en 30 september 1941 werden hier 33.771 Joden vermoord door een onderdeel van Einsatzgruppe C. Het eerste land dat (in januari 1942) ‘Judenfrei’ was als gevolg van de operaties van de Einsatzgruppen was Estland. Omstreeks 1942-1943 werden de speciale eenheden opgeheven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden meer dan 1 miljoen Sovjet-Joden gedood, waar de Einsatzgruppen voor een groot deel verantwoordelijk voor waren.

Doodgewone mannen

Het doden van Joden door middel van executie was een methode die omstreeks 1942 ook ingezet werd in het oosten van Polen. De uitvoerders waren veelal leden van Duitse politiebataljons, “doodgewone mannen” volgens historicus en Holocaustonderzoeker Christopher Browning. In het gewone leven hadden ze gezinnen en gewone beroepen, niets wees erop dat ze tot zulke gewelddadigheden in staat waren. Het voortdurend doden van Joden, inclusief vrouwen en kinderen, legde echter een groot beslag op de psychische gesteldheid van de moordenaars van de politiebataljons en de Einsatzgruppen. Sommigen waren een zenuwinzinking nabij en hielden zich slechts met sterke drank op de been. Daarom werd er binnen de SS in 1941 nagedacht over andere moordmethoden, die net zo effectief of effectiever waren maar minder geestelijk belastend voor de uitvoerders.

In 1940 was er voor het doden van geestelijk gehandicapten in Duitsland (Aktion T4 genaamd) al gebruik gemaakt van gaskamers, waarbij de slachtoffers in speciale euthanasie-instellingen in afgesloten ruimtes werden vergast met koolmonoxide. Er hadden ook al experimenten plaatsgevonden met gaswagens, waarin geestelijk gehandicapten in Polen in de laadcompartimenten van vrachtwagens gedood werden door middel van koolmonoxide uit gasflessen. In december 1941 werd in het Poolse Chelmno het eerste vernietigingskamp in gebruik genomen. Joden en Roma uit het getto van Lodz werden hierheen gedeporteerd om gedood te worden in gaswagens. Eerst werd er nog gebruik gemaakt van koolmonoxide uit cilinders, maar al snel sloot men de uitlaten van de vrachtwagens aan op de laadruimte, zodat de inzittenden vergast werden door de uitlaatgassen. Ook alle Einsatzgruppen kregen de beschikking over gaswagens die op deze manier werkten. De slachtoffers van de gaswagens werden in massagraven begraven, later werden ze in Chelmno in een nabij gelegen bos in de openlucht verbrand.

Nog voordat Chelmno in gebruik genomen werd, vonden in september 1941 in concentratiekamp Auschwitz in Polen ook experimenten met vergassing plaats. Hier werd gebruik gemaakt van Zyklon B, een pesticide op basis van cyanide dat in de kampen voor ontsmettingsdoeleinden werd gebruikt.

Endlösung der Judenfrage

Vaak wordt nog verondersteld dat tijdens de Wannseeconferentie op 20 januari 1942 het besluit genomen werd om de Europese Joden uit te roeien. Op verschillende locaties was het doden echter al begonnen of waren hier voorbereidingen voor getroffen. Aangenomen wordt daarom dat het uitroeiingsbesluit in 1941 genomen werd door Adolf Hitler en SS-leider Heinrich Himmler, maar hierover is indertijd niets schriftelijk vastgelegd. De door Reinhard Heydrich georganiseerde bijeenkomst in een villa aan het meer de Wannsee in Berlijn werd bijgewoond door verschillende overheids-, partij- en SS-functionarissen die betrokken waren bij de Jodenvervolging. De notulist was Adolf Eichmann, die bekend zou komen te staan als de organisator van de deportaties naar de vernietigingskampen. Tijdens de vergadering werden de aanwezigen bijgepraat over de Endlösung der Judenfrage (de eindoplossing van de Joodse kwestie). In de notulen staat te lezen dat het de bedoeling was om ruim 11.000.000 Joden om te brengen. Het betrof niet alleen Joden binnen het Duitse rijk en door Duitsland bezette landen, maar ook in bevriende, vijandelijke en neutrale staten (respectievelijk bijvoorbeeld Italië, het Verenigd Koninkrijk en Zweden).

Aktion Reinhard

Behalve Chelmno werden langs de oostelijke grens van het Generalgouvernement in Polen drie vernietigingskampen geopend: Belzec, Sobibor en Treblinka. Deze kampen waren oorspronkelijk bestemd voor de uitroeiing van de ruim 2 miljoen Joden in het Generalgouvernement, maar ook Joden van buiten Polen zouden er worden gedood. In Sobibor werden bijvoorbeeld ook Nederlandse en Franse Joden vergast. De uitroeiing van de Joden uit het Generalgouvernement werd Aktion Reinhard genoemd, vernoemd naar Reinhard Heydrich die op 4 juni 1942 overleed aan de verwondingen die hij had opgelopen tijdens een aanslag op zijn leven enkele dagen eerder. De slachtoffers van de drie vernietigingskampen van Aktion Reinhard arriveerden hier over het spoor in veewagons. Hen werd voorgehouden dat ze naar een werkkamp overgebracht zouden worden. Bij aankomst in het kamp moesten ze hun bezittingen inleveren, werden ze kaal geknipt en moesten ze zich ontkleden. Vervolgens werden ze naar een als een badruimte ingericht gebouw geleid waarin ze ontsmet zouden worden. In werkelijkheid werden ze hier vergast door middel van de uitlaatgassen van een zware motor die met een slang de ruimte in werden geblazen. Hun lichamen werden daarna in massagraven gedumpt.

Massavernietiging

Gedurende het hele proces van aankomst tot het opruimen van de lijken werden verschillende taken uitgevoerd door Joodse gevangenen die hiervoor geselecteerd werden. Deze zogenoemde Arbeitsjuden (werkjoden) waren belast met onder meer het kaalknippen van de slachtoffers en het leegruimen van de gaskamers. Ook in Chelmno en de andere twee vernietigingskampen, Auschwitz-Birkenau en Majdanek, voerden Joodse gevangenen deze taken uit. In de twee laatstgenoemde kampen werden de Joodse arbeidsgroepen die werkten in de gaskamers en crematoria Sonderkommandos (speciale eenheden) genoemd. De leden van deze werkgroepen hoopten door het uitvoeren van de aan hen opgedragen taken hun leven te kunnen redden, maar om te voorkomen dat ze zich zouden organiseren en in opstand kwamen, werden ze zelf na bepaalde tijd ook gedood en opgevolgd door een nieuwe lichting gevangenen. Doordat Joodse gevangenen zoveel taken uitvoerden, hoefde de SS naar verhouding minder bewakers in te zetten. In vergelijking met de concentratiekampen in Duitsland, zoals Buchenwald en Dachau, waren de Aktion Reinhard-kampen maar klein; ze bestonden uit enkele houten barakken omringd door hekken en wachttorens. In Belzec, Sobibor en Treblinka werden naar schatting 1,7 miljoen Joden gedood plus een onbekend aantal Roma en Sinti.

In Auschwitz werden 1,1 miljoen Joden vermoord, de meesten in Auschwitz-Birkenau, een op enkele kilometers van het hoofdkamp gelegen kamp dat vanaf 1942 gebruikt zou worden voor massavernietiging. Bij aankomst werden de Joden hier op het perron geselecteerd door artsen van de SS: arbeidsgeschikte Joden werden voorlopig gespaard om dwangarbeid te verrichten, de rest werd gedood. Selecties vonden eerst op een perron buiten het kamp plaats, maar vanaf mei 1944, nadat een zijspoor tot in het kamp was aangelegd, op een perron in het kamp zelf. Vooral kamparts Josef Mengele werd berucht als uitvoerder van deze selecties, maar daarnaast ook vanwege de wrede medische experimenten die hij in het kamp op gevangenen uitvoerde. Hij besmette bijvoorbeeld zwangere vrouwen met tyfus om te onderzoeken of hun kinderen ook besmet geboren werden en injecteerde jonge tweelingen met chemicaliën om te zien hoe beide leden daar op reageerden.

In Auschwitz-Birkenau bevonden de gaskamers zich in hetzelfde gebouw als de crematoriumovens waarin de lichamen verbrand werden. Het kamp telde uiteindelijk vier van zulke gebouwen, waarin massavernietiging op industriële wijze werd uitgevoerd. Ook hier waren de gaskamers ingericht als doucheruimten, zodat de slachtoffers tot het laatst niet zouden vermoeden dat ze gedood zouden worden. In plaats van met koolmonoxide werden ze omgebracht met Zyklon B, waarmee in het hoofdkamp succesvol geëxperimenteerd was. Dezelfde moordmethode werd toegepast in concentratie- en vernietigingskamp Majdanek in Lublin, waar van oktober 1941 tot juli 1944 circa 60.000 Joden zouden worden omgebracht, voor een deel door vergassing.

Bezittingen en arbeid

Terwijl Joden naar Chelmno, Belzec, Sobibor en Treblinka enkel werden gedeporteerd om te worden gedood, werden de arbeidsgeschikte Joden in Majdanek, maar vooral in Auschwitz, massaal ingezet voor dwangarbeid. Naast het hoofdkamp (Auschwitz I) en Birkenau (Auschwitz II) bestond het concentratiekampencomplex van Auschwitz ook uit Monowitz (Auschwitz III), waar gevangenen onder andere tewerkgesteld werden bij de bouw van een fabriek van het Duitse chemieconcern IG Farben voor de fabricage van synthetische rubber. Zowel Primo Levi als Elie Wiesel, die beide na de oorlog wereldwijd bekend werden door de boeken die ze over hun ervaringen schreven, overleefden Monowitz. Ook andere grote en kleine Duitse bedrijven, waaronder Siemens en BMW, maakten gebruik van Joodse dwangarbeiders, waarvoor ze de SS een vergoeding moesten betalen. Verder werden Joodse dwangarbeiders ingezet bij de aanleg van infrastructuur en het aanleggen van en werken in ondergrondse fabrieken voor wapenfabricage, onder andere in concentratiekamp Mittelbau-Dora nabij Nordhausen. Het in leven houden van Joden om te werken lijkt tegenstrijdig aan het doel van de nazi’s om alle Europese Joden uit te roeien, maar het was er juist onderdeel van. Als gevolg van de slechte arbeids- en levensomstandigheden stierven velen. Dit werd ‘Vernichtung durch Arbeit’ (vernietiging door arbeid) genoemd.

Behalve dat Joden ingezet werden als goedkope arbeiders, profiteerde de Duitse overheid ook van de in beslag genomen bezittingen van Joden. Overal in het Rijk en in door de nazi’s gecontroleerd gebied werden woningen en bedrijven van Joden geconfisqueerd en overgedragen aan ‘Ariërs’. Met van Joden geroofd geld en andere kostbare bezittingen werd de staatskas verrijkt. Alle bezittingen die de Joden bij zich hadden bij aankomst in de vernietigingskampen werden eveneens in beslag genomen. De grote stapels brillen, protheses en schoenen die tegenwoordig nog altijd te zien zijn in het voormalige concentratiekamp Auschwitz zijn hier het bewijs van. Nadat Joden vergast waren, werden gouden tanden uit hun mond gehaald om omgesmolten te worden. Zelfs het afgeknipte haar van de slachtoffers werd benut voor industriële doeleinden. Alleen al in de drie Aktion Reinhard-kampen bedroeg de waarde van alle buit 178.745.960,59 Rijksmark. Corruptie tierde vaak welig onder de bewakers van de kampen, die kans zagen zichzelf te verrijken met de kostbaarheden die ze van de vermoorde Joden afgenomen hadden.

Deportaties vanuit heel Europa

Naast de Poolse Joden werden ook de Joden uit verschillende andere Europese landen gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Dat gebeurde niet altijd in veewagons maar soms ook in passagierswagons, om bij de Joden geen argwaan te wekken. In Nederland begonnen de deportaties in de zomer van 1942. Joden in Amsterdam moesten zich verzamelen in de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan te Amsterdam. Joden die zich niet vrijwillig meldden voor transport werden opgepakt tijdens razzia’s, waarbij de bezetter vaak geholpen werd door de Nederlandse politie. Onderduikers werden opgespoord, in veel gevallen door Nederlanders die samenwerkten met de nazi’s en voor elke opgepakte Jood beloond werden met een geldbedrag.

Van de 140.000 Joden in Nederland werden er 107.000 gedeporteerd, waarvan er slechts 5.200 levend terugkeerden. Het bekendste Holocaustslachtoffer uit Nederland is Anne Frank. Zij zat met haar familie en andere mensen ondergedoken in Amsterdam, maar werd op 4 augustus 1944 met de andere onderduikers opgepakt en via Westerbork naar het oosten gedeporteerd. In maart 1945 zouden zij en haar zus omkomen in concentratiekamp Bergen-Belsen. Het door haar tijdens haar onderduiktijd geschreven dagboek werd na de oorlog wereldwijd het bekendste egodocument van een Holocaustslachtoffer.

In veel andere Europese landen werd de deportatie op vergelijkbare manier als in Nederland georganiseerd. In België en Frankrijk fungeerden respectievelijk de kazerne Dossin en kamp Drancy als belangrijke doorgangskampen naar de vernietigingskampen. Ook in deze landen werkte de nationale overheid actief mee aan de Holocaust. Vanuit België zouden 24.906 Joden worden geporteerd, waarvan er 1.650 overleefden. In Frankrijk werden ongeveer 75.000 Joden gedeporteerd, waarvan er circa 72.500 niet meer terugkeerden. Procentueel was het aantal Joden dat vanuit Nederland gedeporteerd werd groter dan in deze twee landen. Een belangrijke reden hiervoor was dat Nederland werd bestuurd door een fanatiek nazibestuur, waarbinnen de SS grote invloed had, terwijl België onder Duits militair bestuur stond en het grootste deel van Frankrijk werd geleid door de met de Duitsers collaborerende Franse Vichy-regering. Binnen deze besturen werd er minder prioriteit gegeven aan de Jodenvervolging.

Landen waar de deportatie van de Joden naar de vernietigingskampen later dan 1942 op gang kwam, waren Italië en Hongarije. In beide landen kwamen de transporten pas op gang toen Duitsland deze landen binnenviel, nadat ze de kant van de geallieerden hadden gekozen, achtereenvolgens in 1943 en 1944. Het aantal Holocaustslachtoffers in Italië wordt geschat tussen de 5.600 en 7.000 en in Hongarije tussen de 270.000 en 300.000. Andere landen waarvandaan Joden werden gedeporteerd naar de vernietigingskampen zijn (met het slachtofferaantal tussen haakjes): Albanië (100), Denemarken (116), Duitsland (160.000-165.000), Griekenland (58.900-59.200), Joegoslavië (60.000-65.000), Noorwegen (758), Oostenrijk (65.000-65.500), Roemenië (275.000-295.000) en Tsjecho-Slowakije (250.000-260.000). Zelfs vanaf de bezette Britse Kanaaleilanden werd een klein aantal Joodse bewoners gedeporteerd.

Een deel van de Europese Joden, waaronder gedecoreerde Duits-Joodse veteranen uit de Eerste Wereldoorlog, prominenten en bejaarden, werd niet direct naar de vernietigingskampen afgevoerd, maar kwam terecht in kamp Theresienstadt in Tsjechië. Dit in een voormalige vestingstad gevestigde ‘modelkamp’ werd door de nazi’s ingezet als propagandamiddel. Met een hier in 1944 opgenomen propagandafilm wilden ze laten zien hoe gul Hitler voor de Joden was geweest. In werkelijkheid waren de omstandigheden in het kamp heel wat minder goed dan getoond werd in de film. Voor vele Joden in Theresienstadt was hun verblijf slechts van tijdelijke aard. Ze verbleven hier in afwachting van deportatie naar Auschwitz, waar ze alsnog omgebracht werden.

Mythe van makke schapen

Het is een hardnekkige mythe dat de Joden zich als makke schapen hebben laten vermoorden door de nazi’s. Hoewel de Duitsers probeerden hun uitroeiingsplannen geheim te houden, waren er binnen Joodse gemeenschappen in Europa vermoedens, geruchten en betrouwbare getuigenissen over wat hen te wachten stond. Het meest voorkomende verzet daartegen was onderduiken. Alleen al in Nederland zaten circa 28.000 Joden ondergedoken, waarvan er zo’n 16.000 de oorlog overleefden. Om te kunnen onderduiken was er in de meeste gevallen hulp nodig van niet-Joodse helpers, onder andere om aan onderdak en voedsel te komen. Het Israëlische Holocaustinstituut Yad Vashem vereert sinds 1963 niet-Joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog Joden onbezoldigd hebben geholpen. Zij worden benoemd tot Rechtvaardige onder de Volkeren. De meeste Rechtvaardigen zijn afkomstig uit Polen (6.992), gevolgd door Nederland (5.778). Tot de bekendste ontvangers van deze eer behoren Oskar Schindler en Raoul Wallenberg. De eerste redde als Sudeten-Duitse ondernemer honderden Joden die werkten in zijn fabrieken in Krakau en Brünnlitz (tegenwoordig Brněnec in Tsjechië), de ander verstrekte als diplomaat aan tienduizenden Hongaarse Joden een Zweeds paspoort, dat hen beschermde tegen deportatie.

Op verschillende locaties in Europa kwamen Joden gewapend in verzet tegen hun overheersers. Zo organiseerden de gebroeders Bielski een Joodse partizanenbeweging die in Wit-Rusland de wapens opnam tegen de bezetter. Toen de nazi’s op 19 april 1943 begonnen met de definitieve ontruiming van het getto in Warschau stuitten ze hier op hevig verzet van Joodse mannen en vrouwen die een strijdmacht hadden geformeerd. Het duurde tot 16 mei 1943 voordat de Duitsers de opstand hadden onderdrukt. In vernietigingskampen kwam het ook tot opstanden, bijvoorbeeld op 14 oktober 1943 in Sobibor. Na eerst enkele SS-bewakers van het leven beroofd te hebben, wisten enkele honderden gevangenen te ontsnappen, waarvan slechts 42 de oorlog zouden overleven. Ook in Birkenau vond een opstand plaats, op 7 oktober 1944. Leden van een Sonderkommando brachten crematorium IV tot explosie en doodden drie SS-bewakers. Geen van de opstandelingen zou de opstand of ontsnapping overleven.

De geallieerden

Via verschillende kanalen ontvingen de geallieerden berichten over de uitroeiing van de Joden. Al sinds 1941 waren de Britten via onderschepte berichten op de hoogte van de executies door de Einsatzgruppen aan het Oostfront. Ook waarschuwingen over het plan voor de uitroeiing van de Europese Joden bereikten tijdens de oorlog de westerse geallieerden. Een belangrijke boodschapper was de Duitse industrieel Eduard Schulte, wiens informatie over de massamoord op de Joden door het Joodse Wereldcongres in de zomer van 1942 verder werd verspreid. De Poolse diplomaat en verzetsman Jan Karski werd in datzelfde jaar in het getto van Warschau door Joodse leiders geïnformeerd over de Duitse misdaden tegen de Joden. Na terugkeer uit Polen sprak hij hierover achtereenvolgens met de Britse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Eden en de Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt. Concrete actie bleef uit. Zo lieten de geallieerden na de spoorwegen richting Auschwitz of het kamp zelf te bombarderen. De voornaamste reden voor het uitblijven van reddingsoperaties was dat geallieerde leiders hun strijdmachten niet wilden afleiden van hun voornaamste doel, het verslaan van nazi-Duitsland.

Opruimen van de bewijzen

Eigenlijk had de Endlösung geheim moeten blijven. De nazi’s vreesden dat wijd verspreide internationale afkeuring ertoe zou leiden dat de massavernietiging onder publieke druk gestaakt moest worden. Eerder had Hitler het euthanasieprogramma T4 moeten annuleren, nadat onder andere de Duitse Kerken er hoogte van hadden gekregen en ertegen hadden geprotesteerd. Beter verborgen voor de buitenwereld was de operatie toen wel voortgezet. Over de uitroeiing van de Joden werd in officiële documenten slechts in eufemistische woorden gecommuniceerd. Zo werd met Sonderbehandlung (speciale behandeling) bijvoorbeeld uitroeiing bedoeld.

In de zomer van 1942 besloten de nazi’s om de sporen van massavernietiging op te ruimen. Daarvoor werd Sonderaktion 1005 georganiseerd. Zowel aan het Oostfront als in de vernietigingskampen werden in het kader van deze speciale operatie massagraven en de lichamen van de slachtoffers verbrand op brandstapels in de open lucht. Voor het opgraven en verslepen van de lichamen werden Joodse gevangenen gebruikt die na afronding van het werk gedood werden. Na het opruimen van de massagraven werden in Chelmno, Belzec, Sobibor en Treblinka alle overige sporen ook uitgewist. Zo werden in de drie Aktion Reinhard-kampen alle barakken, wachttorens en gaskamers verwijderd. De grond werd teruggegeven aan de natuur, zodat het na enkele maanden leek alsof hier de voorgaande maanden niets gebeurd was, behalve dan dat verspreid over het terrein nog botfragmenten van de slachtoffers aangetroffen konden worden.

Dodenmarsen en bevrijding

In de nacht van 22 op 23 juli 1944 werd Majdanek door het Rode Leger bevrijd. Er werden slechts enkele honderden overlevenden aangetroffen. In november 1943 waren hier tijdens Aktion Erntefest tussen de 16.000 en 18.000 Joodse gevangenen geëxecuteerd. Enkele honderden gevangenen waren voorafgaand aan de bevrijding van Majdanek naar Auschwitz overgebracht. De bevrijding van dat kamp, eveneens uitgevoerd door het Sovjetleger, vond plaats op 27 januari 1945. Er waren enkele duizenden gevangenen achtergebleven, nadat het kamp eerder was ontruimd. Nadat crematorium IV al tijdens de gevangenenopstand met explosieven was verwoest, werden voorafgaand aan de bevrijding door de SS ook de overige crematoria tot explosie gebracht.

Vanwege het alsmaar dichterbij oprukkende Rode Leger waren Joden en andere gevangenen vanuit Auschwitz en andere oostelijk gelegen kampen vanaf het najaar van 1944 geëvacueerd naar het westen. Deze evacuaties vonden zowel te voet als met goederentreinen plaats. Vanwege slecht schoeisel, de winterkou en uithongering zouden velen tijdens deze voettochten, Dodenmarsen genoemd, omkomen. Gevangenen die niet verder konden lopen, werden onderweg door bewakers van de SS geëxecuteerd. Hun lichamen werden in de berm achtergelaten.

Eén van de bestemmingen voor de geëvacueerde kampgevangenen was concentratiekamp Bergen-Belsen in Duitsland. Als gevolg van de in het overvolle kamp uitgebroken tyfusepidemie en een tekort aan voedsel en medicijnen zouden velen hier op de rand van de bevrijding sterven. Toen het kamp op 15 april door Britse troepen bevrijd werden, gingen beelden van de gruwelijkheden die ze er aantroffen de wereld over. Tussen de 15.000 en 20.000 lichamen van omgekomen gevangenen moesten opgeruimd worden. Ondanks de medische zorg van de Britten stierven ook na de bevrijding nog 14.000 mensen, vooral aan tyfus. Om alle lijken te kunnen opruimen en begraven in massagraven moesten zelfs bulldozers worden ingezet. De foto’s en filmopnamen die bij de bevrijding van dit kamp en andere door de westerse geallieerden bevrijde kampen werden gemaakt, schokten de internationale samenleving. Ze maakten de omvang van de door de nazi’s gepleegde genocide zichtbaar.

Vervolging van de daders

Al tijdens de oorlog waren de eerste Holocaustdaders vervolgd, voor het eerst tijdens een door de Sovjets georganiseerd militair tribunaal in Krasnodar in Rusland. Een groep van Russische en Oekraïense collaborateurs van een Duitse Einsatzgruppe werd van 14 juli tot 17 juli 1943 hier berecht. Alle aangeklaagden werden schuldig bevonden: drie van hen werden veroordeeld tot 20 jaar gevangenisstraf en acht tot de doodstraf. Na de oorlog zouden vele processen volgen tegen kamppersoneel, leden van Einsatzgruppen en de organisatoren van de Holocaust. Zowel Hitler als Himmler hadden zelfmoord gepleegd en konden daarom niet ter verantwoording geroepen worden. Tijdens het door de geallieerde mogendheden opgezette Internationale Militaire Tribunaal, dat van 20 november 1945 tot 1 oktober 1946 plaatsvond in Neurenberg, speelde de Holocaust een naar verhouding bescheiden rol. Hermann Göring werd ter dood veroordeeld, maar pleegde voordat de executie zou plaatsvinden zelfmoord in zijn cel. Ook Ernst Kaltenbrunner, de opvolger van Reinhard Heydrich als chef van het RSHA, werd ter dood veroordeeld. Hij werd op 16 oktober 1946 terechtgesteld.

Na afloop van het internationale tribunaal organiseerden de Amerikanen op dezelfde locatie verschillende militaire tribunalen tegen lager geplaatste nazi’s, waaronder leden van de Einsatzgruppen. Van de 24 beklaagden tijdens dit Einsatzgruppen-proces werden er veertien ter dood veroordeeld, maar uiteindelijk zou in slechts vier gevallen de executie voltrokken worden. De milde houding van de Amerikanen ten opzichte van ter dood veroordeelde oorlogsmisdadigers kwam voort uit de naoorlogse politieke situatie, toen West-Duitsland een bondgenoot was geworden in de Koude Oorlog. De Amerikanen wilde voorkomen dat publieke opinie zich tegen hen zou keren door een al te hardvochtige bestraffing van nazimisdadigers. Opvallend veel voormalige nazi’s, waaronder medewerkers van het RSHA, konden weer posities binnen de West-Duitse overheid verwerven nadat ze korte gevangenisstraffen hadden uitgezeten of zelfs zonder dat ze vervolgd waren.

Een opzienbarende rechtszaak tegen een ‘schrijftafelmoordenaar’ vond in 1961 plaats in Jeruzalem. De aangeklaagde was Adolf Eichmann, die in mei 1960 door de Israëlische Mossad vanuit Argentinië was ontvoerd. Op 15 december 1961 werd de logistieke organisator van de Endlösung ter dood veroordeeld, waarna hij in de nacht van 31 mei op 1 juni 1962 werd opgehangen. Veel andere medeplichtigen aan de Holocaust en andere nazimisdaden, zouden ontsnappen aan vervolging. Zo stierf kamparts Josef Mengele op 7 februari 1979 als vrij man in Brazilië zonder dat hij zich ooit voor zijn misdaden heeft hoeven verantwoorden. Hij was, net als vele andere nazi’s, na de oorlog uitgeweken naar Zuid-Amerika, waar hij ondanks vele pogingen daartoe nooit opgespoord werd.

Verschillende Holocaustdaders werden na de oorlog vervolgd door de Bondsrepubliek Duitsland, waar de doodstraf afgeschaft was. Het belangrijkste proces in de BRD was het Auschwitzproces in Frankfurt am Main dat plaatsvond van 20 december 1963 tot 19 augustus 1965. Van de twintig aangeklaagden kregen er zes levenslange gevangenisstraf, werden er drie vrijgesproken en kreeg de rest een gevangenisstraf van 3¼ tot 14 jaar. Ook recent nog vonden in herenigd Duitsland rechtszaken plaats tegen Holocaustdaders, bijvoorbeeld tegen de Oekraïense Sobibor-bewaker John/Iwan Demjanjuk. De Nederlandse Sobibor-overlevende Jules Schelvis was één van de nevenaanklagers. Op 12 mei 2011 werd Demjanuk bestraft met vijf jaar gevangenisstraf. Hij ging in hoger beroep maar overleed voordat dit kon plaatsvonden. Het proces was een poging van de Duitse justitie om op het laatste moment toch nog daadkracht te tonen, nadat in de voorliggende decennia vele Holocaustdaders aan vervolging waren ontsnapt.

Rechtsherstel en herdenking

Toen Bondskanselier Willy Brandt op 7 december 1970 tijdens een bezoek aan Warschau een knieval deed voor het monument van de Joodse opstand in het getto van Warschau toonde hij daarmee zijn berouw voor de misdaden die zijn land tijdens de Tweede Wereldoorlog had gepleegd. Al in de jaren 50 was de Bondsrepubliek begonnen met het doen van herstelbetalingen, zowel aan individuele Holocaustslachtoffers als aan de staat Israël. Een deel van door de nazi’s en hun bondgenoten en collaborateurs in beslag genomen Joods krediet en Joodse eigendommen werd teruggegeven aan slachtoffers en hun nabestaanden. Tot op de dag van vandaag is echter nog veel Joods bezit niet teruggegeven aan de rechtmatige eigenaren. Dat geldt bijvoorbeeld voor geroofde kunst die in musea of privé-eigendom terecht is gekomen. Zo is rechtsherstel ook tegenwoordig nog actueel.

Herdenking van de Holocaust speelt een belangrijke rol in met name de westerse wereld. Door de Verenigde Naties werd in 2005 de Internationale Herdenkingsdag voor de Holocaust uitgeroepen, die sindsdien elk jaar plaatsvindt op 27 januari, de bevrijdingsdag van Auschwitz. Het duurde echter tot lang na de oorlog voordat de uitroeiing van de Joden deze aandacht kreeg. Joden die vanuit de kampen terugkeerden naar Nederland, konden in Nederland aanvankelijk niet op overheidssteun rekenen, ook niet als hun huizen inmiddels in bezit waren genomen door nieuwe bewoners. De aandacht was meer gericht op de wederopbouw en het uitzonderlijke leed van de Joden werd niet erkend, vanuit de veronderstelling dat iedereen in de oorlog wel leed had gekend. Een belangrijke rol bij de geleidelijke internationale erkenning van de Holocaust speelden grote rechtszaken, zoals het proces tegen Eichmann en het Auschwitzproces in Frankfurt am Main. Ook de dramaserie ‘Holocaust’ (1978) met Meryl Streep, en speelfilms, zoals ‘Schindler’s List’ (1994) van Steven Spielberg, gaven de Holocaust grotere bekendheid.

Tegenwoordig is Auschwitz een druk bezochte herdenkingsplaats. Ook andere voormalige concentratiekampen zijn ingericht als museum of gedenklocatie. Op locaties van massa-executie door de Einsatzgruppen zijn monumenten geplaatst, evenals bijvoorbeeld op het terrein van de voormalige vernietigingskampen Belzec, Sobibor en Treblinka. In vele Europese steden zijn Holocaustmonumenten te vinden, bijvoorbeeld in Berlijn waar sinds 2005 2.711 betonblokken tezamen de vermoorde Europese Joden herdenken. In Amsterdam zijn in 2020 de voorbereidingen gestart voor de bouw van een nationaal Holocaustmonument, dat de namen zal gaan bevatten van alle door de nazi’s vermoorde Nederlandse Joden, Roma en Sinti. In Duitsland, Nederland en andere Europese landen zijn in vele dorpen en steden in de bestrating voor woonhuizen zogenoemde Stolpersteine (struikelstenen) geplaatst. Deze steentjes zijn bedekt met een koperen plaatje met daarop de namen van de voormalige bewoners van een woning die zijn omgekomen door nazivervolging.

Niet geweten

“Wir haben es nicht gewusst” (wij hebben het niet geweten) was een veelgehoorde kreet in naoorlogs Duitsland. Duitsers beweerden niet geweten te hebben van de misdaden in de nazikampen en de uitroeiing van de Joden. Zelfs sommige topnazi’s, bijvoorbeeld naziminister Albert Speer, ontkenden op de hoogte geweest te zijn van de Holocaust. De mythe van het niet weten is ontkracht door historisch onderzoek. Gewone Duitse burgers konden weliswaar niet de totale omvang en precieze uitvoering van de Holocaust kennen, maar kregen genoeg aanwijzingen dat gedeporteerde Joden niets goeds te wachten stond. Hitlers dreigende woorden waren veelzeggend. Berichten over de massa-executies aan het Oostfront door de Einsatzgruppen werden door soldaten met verlof gedeeld met familieleden en vrienden in Duitsland. Ook van het bestaan van de vernietigingskampen waren sommige Duitse burgers op de hoogte. Velen van hen werkten bijvoorbeeld in en om Auschwitz en hoorden over de massavernietiging die hier plaatsvond of roken de geur van verbrande lichamen uit de ovens. “De weg naar Auschwitz was gebouwd uit haat, maar geplaveid met onverschilligheid”, zo duidt de Britse historicus Ian Kershaw de passieve houding van het Duitse volk ten opzichte van wat hun Joodse medemensen werd aangedaan.

Holocaustontkenning

Behalve Duitsers die ontkenden iets geweten te hebben, zijn er na de oorlog ook altijd mensen geweest die de Holocaust ontkenden. Meestal ontkennen zij niet dat er Joden omgekomen zijn tijdens de oorlog, maar volgens hen gebeurde dit niet op systematische wijze en hebben de gaskamers niet bestaan. Ze vergelijken de omgekomen Joden met de slachtoffers van geallieerde bombardementen op Duitse steden, zoals Dresden. Een bekende Holocaustontkenner is de Brit David Irving. Holocaustontkenners komen behalve uit extreemrechtse soms ook uit islamitische hoek. De staat Israël roept bij sommige moslims zoveel haat op, dat Holocaustontkenning als anti-Israëlische propaganda wordt ingezet. Door de Holocaust te ontkennen, ontnemen ze Israël het bestaansrecht. De natie werd immers opgericht als thuisland voor de Joden, om te ontsnappen aan discriminatie en vervolging. In veel westerse landen is ontkenning van de Holocaust verboden. In Nederland bestaat hier geen speciale wet voor, maar wordt Holocaustontkenning bestraft op grond van de artikelen 137c en 137e van het Wetboek van Strafrecht.

Bronnen ▼