De Spaanse koning Filips II (1527-1598) is onlosmakelijk met de Nederlandse geschiedenis verbonden. Tegen het starre bewind van deze vorst kwamen de Nederlandse gewesten in de zestiende eeuw in opstand. En het is deze koning die in ons volkslied, het Wilhelmus, wordt bezongen. Een beknopte levensbeschrijving van Filips II.

In de Nederlandse geschiedenisboeken komt koning Filips II er niet erg goed vanaf. Hij is in de loop der tijd vooral getypeerd als een achterdochtig, wreed, roekeloos en onbetrouwbaar vorst. De koning wordt in onze gewesten vooral geassocieerd met de heftige vervolging van protestanten én de opstand onder leiding van Willem van Oranje.

Filips II van Spanje werd op 21 mei 1527 geboren, als enige zoon van keizer Karel V en Isabella van Portugal. Als jongeman kreeg hij vanzelfsprekend een goede opleiding. Zijn vader hechtte er veel belang aan om zichtbaar te zijn voor zijn onderdanen. Mede om die reden liet Karel zijn zoon in 1549 enkele maanden naar de Nederlanden komen, zodat hij kennis kon maken met zijn toekomstige onderdanen. In zijn gevolg bevond zich ook Willem van Oranje, de man met wie hij later zoveel te stellen zou krijgen.

Een wereldrijk

Filips zou van zijn vader niet alleen de Nederlanden erven. Karel V heerste over een enorm rijk. Van zijn grootvader van vaders kant had Karel de Habsburgse stamlanden in Centraal-Europa geërfd en via zijn oma, Maria van Bourgondië, erfde hij een groot aantal hertogdommen en graafschappen in de Nederlanden en de Franche-Comté van Bourgondië. En dat was nog lang niet alles. Via zijn moeders moeder, koningin Isabella de Katholieke, ontving hij Castilië en verre bezittingen in onder meer de Cariben, Centraal-Amerika en Afrika. Zijn moeders vader, Ferdinand de Katholieke, zorgde ervoor dat hij het ook nog voor het zeggen kreeg in Aragon, Napels, Sicilië en Sardinië. Karel V heerste kortom over een enorm rijk. Dat rijk was zo groot dat gesteld werd dat hij de scepter zwaaide over een gebied waar de zon nooit onderging. Karel V zat zelf overigens ook niet stil en voegde nog verschillende gebieden aan zijn rijk toe.

Over zijn erfenis had Filips II dus niet te klagen. En hij hoefde zelfs niet te wachten tot zijn vader zijn laatste adem uitblies. In 1555 vond Karel V het namelijk wel welletjes en stond hij vrijwillig de macht af. Op 25 oktober 1555 trad hij officieel af als heer van de Nederlanden. En enkele maanden later trad hij eveneens af als koning van zijn Aragonese en Castiliaanse bezittingen. Op 7 september 1556 stopte Karel tot slot ook nog als keizer van het Heilig Roomse Rijk.

Reformatie in de Nederlanden

Filips II volgde zijn vader op in de Nederlanden en Spanje. Daarnaast heerste hij over gebieden in Frankrijk en Italië en verschillende overzeese koloniën. Filips II had een wereldrijk geërfd. In dit artikel staan we vooral stil bij de ontwikkelingen in de Nederlanden gedurende het bewind van de vorst.

De Nederlanden hadden onder Karel V een zekere mate van autonomie. In 1548 had Karel de gewesten een zelfstandige positie gegeven binnen het Duitse keizerrijk, maar tegelijk voerde hij ook een centralisatiepolitiek door. Dat de gewesten zich niet te veel illusies moesten maken over hun vrijheid, werd al snel duidelijk nadat Filips II het stokje van zijn vader had overgenomen. Anders dan zijn vader liet Filips zich niet of nauwelijks in de Nederlanden zien, wat zijn populariteit vanzelfsprekend niet ten goede kwam. Dat Filips zich weinig liet zien, betekende niet dat hij de touwtjes ook liet vieren. De vrome vorst was vastbesloten het opkomende protestantisme de kop in te drukken en moest niets hebben van de vrijzinnige bewoners van Nederlanden die meenden dat er ruimte moest zijn voor het nieuwe geloof. Filips II voerde de al ingestelde kettervervolging verder op. En hij liet vanuit Spanje een groot aantal ambtenaren, juristen en adviseurs overkomen. Hij mocht dan niet lijfelijk aanwezig zijn, hij zorgde er wel voor dat er tijdens zijn afwezigheid precies geregeerd werd zoals hij dat wenste.

In 1559 stelde Filips zijn halfzus Margaretha van Parma aan als landvoogdes over de Nederlanden. Filips trok zich vervolgens terug in Spanje om nooit meer in de Nederlanden terug te keren. De landvoogdes wachtte een lastige klus. In de Nederlanden was een revolutie in religieus denken gaande. Steeds meer mensen vonden dat de katholieke kerk hervormd moest worden en hingen de zogenaamde reformatie aan. Op talloze plekken in het land werden zogenaamde hagenpreken gehouden. Kerkdiensten in de openlucht waarin de katholieke kerk openlijk werd bekritiseerd. Niet zonder gevaar, want het protestantisme werd in opdracht van Filips fel bestreden.

Protest

Een grote groep verenigde Nederlandse edelen probeerden een einde te maken aan de geloofsvervolging. In 1566 boden ze de landvoogdes een smeekschrift aan, waarin ze haar vroegen een einde te maken aan de inquisitie, de katholieke rechtbank die was ingesteld om protestanten te vervolgen. Aanvankelijk kwam de landvoogdes de edelen nauwelijks tegemoet en beloofde ze alleen om bij koning Filips II te zullen pleiten voor een aanpassing van de inquisitie. Voor de edelen was dit niet voldoende. Korte tijd later bezochten ze de landvoogdes daarom opnieuw. Margaretha van Parma vreesde inmiddels voor een gewapende opstand en besloot in te binden. De vervolging van ketters in vrijwel de hele Nederlanden hield hierdoor tijdelijk op. Het calvinisme kon zich daardoor eindelijk openlijk manifesteren. Een rustige periode brak echter niet aan. Nog hetzelfde jaar brak de Beeldenstorm los.

Filips II was woedend over de aangerichte vernielingen in de katholieke heiligdommen en stuurde daarom een van zijn krachtigste onderdanen naar het noorden om orde op zaken te stellen: de hertog van Alva. De hertog kreeg een leger van 10.000 man mee om de opstand te onderdrukken. Alva verving de gematigde Margaretha van Parma als landvoogd en begon onmiddellijk na zijn aankomst in Brussel op 22 augustus 1567 met de vervolging en onderdrukking van de protestantse ketters. Hij stelde een Bijzonder Gerechtshof in, de zogenaamde Raad van Beroerten. Dit gerechtshof werd door het volk al snel Bloedraad genoemd. Niet voor niets: naar schatting werden er 6.000 tot 8.000 protestanten door de Raad van Beroerten veroordeeld. Het zou nooit meer goed komen.

Filips II & Willem van Oranje

Willem van Oranje was in deze periode al in ongenade gevallen bij Filips II. De koning kon het niet verkroppen dat zijn oude vertrouweling in 1561 was getrouwd met de lutherse Anna van Saksen. De hertog van Alva probeerde ook de prins van Oranje te pakken te krijgen, maar die was net op tijd uitgeweken naar Duitsland. De Spanjaarden probeerden de prins van Oranje dan maar op een andere manier te raken. De Raad van Beroerten verklaarde al zijn bezittingen verbeurd en zijn zoon Filips Willem werd ontvoerd naar Spanje.

De opstand was nu helemaal niet meer te stuiten en ook Willem van Oranje keerde zich nu openlijk en radicaal tegen Filips II. Hij bracht een aantal huurlegers op de been en vanaf het moment dat de Tachtigjarige Oorlog met de Slag bij Heiligerlee op 23 mei 1568 echt was begonnen, bemoeide de prins zich fanatiek met de strijd. Willem van Oranje had zijn lot definitief aan dat van de opstandige Nederlanden verbonden. Filips II zette een prijs op het hoofd van de opstandelingenleider. In 1584 werd hem dat fataal. Willem van Oranje werd door Balthasar Gerards vermoord.

De strijd in de Nederlanden woedde hierna nog jaren voort. Johan van Oldenbarnevelt werd de politieke leider van de opstand, terwijl de zoon van Willem van Oranje, de jonge prins Maurits van Oranje, militair gezien de touwtjes in handen kreeg.

Andere conflicten

Engeland en Frankrijk

In onze geschiedenisboeken gaat het bij Filips II vooral om de opstand in de Nederlanden, maar voor de vorst zelf waren er veel meer kwesties die zijn aandacht opeisten. Zijn regering was een voortdurende strijd op allerlei fronten. In 1554 trouwde Filips met de Engelse koningin Maria Tudor, in de hoop zo een nieuwe bondgenoot te krijgen. Een kleine vier jaar later overleed zijn koningin echter, voordat hij een troonopvolger bij haar had kunnen verwekken. Na het overlijden van Maria Tudor kwam de relatie met Engeland al snel onder druk te staan. Ook omdat Elizabeth I van Engeland weigerde met Filips te trouwen.

In 1585 brak uiteindelijk de Spaans-Engelse Oorlog uit. En in 1595 verklaarde ook Frankrijk de oorlog aan Spanje. Een jaar later werden de problemen voor Filips nog groter toen Frankrijk een verbond sloot met Engeland en de Verenigde Nederlanden (het Drievoudig Verbond of de Triple Alliantie).

Ottomaanse Rijk

Ook het Ottomaanse Rijk eiste de aandacht van Filips II op. Na verschillende veroveringen van de Ottomanen en zelfs enkele aanvallen op de Spaanse kust, wierp Filips II zich op als dé verdediger van het christelijke Europa. Een belangrijk moment in de strijd tegen de Ottomanen was de Slag bij Lepanto in 1571. Tijdens deze zeeslag, een van de grootste uit de geschiedenis, werd de volledige vloot van de Ottomaanse sultan Selim II vernietigd. Een belangrijk moment, want de opmars van de Ottomanen werd onder Filips II zo gestuit. Definitief uitgeschakeld werden de Turken echter niet.

Portugal

In 1580 profiteerde Filips II handig van een opvolgingsprobleem in Portugal. Toen de koninklijke familie van Portugal uitstierf, was men op zoek naar een nieuwe vorst. Filips bedacht dat hijzelf wel koning kon worden van het land, en legitimeerde dat door te wijzen naar zijn moeder, een Portugese prinses. De Portugese bevolking accepteerde Filips II aanvankelijk niet als koning, maar ook voor dat probleem had de Spanjaard een oplossing. Na een invasie werd Portugal definitief ingelijfd. Het land zou in totaal zestig jaar deel uitmaken van het Spaanse Rijk.

Filips II van Spanje overleed op 13 september 1598. Hij werd opgevolgd door zijn 20-jarige zoon Filips III.

Bronnen ▼