Byzantijnse Rijk (330-1453) – Tijdlijn & samenvatting

Het Byzantijnse Rijk, dat van 330 tot 1453 heeft bestaan, wordt ook wel eens Byzantium of het Oost-Romeinse Rijk genoemd. In dit artikel wordt de geschiedenis van dit bijzondere rijk samengevat, voorzien van een tijdlijn. Welke bijzondere kenmerken had dit rijk? Hoe ontwikkelde het Oost-Romeinse Rijk zich in politiek, cultureel en sociaaleconomisch opzicht? En Welke fasen doorliep het Byzantijnse Rijk qua ontwikkelingen?

Periodisering van het Byzantijnse Rijk (begin- en eindpunt, drie fases) & herkomst van de naam

Als startpunt van het Byzantijnse Rijk wordt meestal het jaar 330 na Chr. aangehouden. De toenmalige Romeinse keizer Constantijn de Grote verplaatste de hoofdstad van het rijk toen van Rome naar de in het oosten van het Romeinse Rijk gelegen stad Byzantium. Om uiteenlopende redenen besloot Constantijn tot deze hoofdstedelijke wisseling. Vooral de strategische ligging van Byzantium in economisch en militair opzicht speelde een rol, evenals het feit dat Constantijn een compleet nieuwe stad van grandeur wilde opbouwen: het oude Byzantium liet hij namelijk al in 326 slopen voor nieuwbouw. Nadat Constantijn de Grote in 337 overleed, werd de stadsnaam Byzantium ter zijner eer en glorie veranderd in Constantinopel.

De inwoners van Constantinopel duidden hun stad ook wel in het Grieks aan als eis stan polis (‘in de stad’), waaraan de latere benaming Istanboel is ontleend. Turken refereren aan een andere herkomst, namelijk islam bol, wat ‘veel islam’ betekent. Het begrip Byzantium verwijst naar de geografische naam Βῡζᾰ́ντῐον (Būzántion), in het Latijn Byzantium. De plaatsnaam is ontleend aan de mythische stichter van deze plaats, namelijk Byzas, die volgens de Griekse mythologie de zoon van de god Poseidon was en de kleinzoon van oppergod Zeus en diens minnares Io. In werkelijkheid was de stad Būzántion rond 650 v.Chr. gesticht door Griekse kolonisten uit Megara.

Als eindpunt van het Byzantijnse Rijk of Oost-Romeinse Rijk geldt het jaar 1453, toen Ottomaanse Turken de stad Constantinopel veroverden.

Doorgaans delen historici de geschiedenis van het Byzantijnse Rijk in drie chronologische perioden in:

1. 

   Vroege fase (330-650): In deze fase trad er verwijdering op tussen het Oosten en Westen. Belangrijk was de administratieve scheiding van beide rijksdelen onder keizer Theodosius I, in de jaren 379-395. Tussen 300 en 400 vond in het westelijke deel van het Rijk tegelijk een ingrijpende desintegratie plaats door met name de Volksverhuizingen, waarbij grote groepen Germanen, Hunnen, Goten en andere stammen in het Rijk opgenomen werden of, beter gezegd, moesten worden. Een ander keerpunt was de afzetting van de laatste West-Romeinse keizer Romulus Augustulus in 476.
2. Middenfase (650-1071): Vanaf 650 kreeg het Byzantijnse Rijk te maken met dreiging vanuit het Westen, namelijk het Frankische Rijk en het Bulgaarse rijk, en vanuit het oosten, waar de islam en de Arabieren een opmars maakten. Het Byzantijnse rijk overleefde, maar verloor wel in 754 Ravenna aan de Franken en in 826 het eiland Kreta aan de Arabieren. In deze periode werd het rijk intern en aan de grenzen flink verzwakt door het iconoclasme (726-787 & 815-843), beter bekend als de ‘Byzantijnse Beeldenstrijd’. Het betrof twee perioden van intense theologische disputen, waarbij diverse keizers opriepen om iconen (afbeeldingen van Christus) op kerken en in gebouwen te slopen. De ‘iconenvereerders’ zouden de religieuze strijd uiteindelijk winnen. Onder keizer Basileios I de Macedoniër, die regeerde van 876 tot 880, begon een periode waarin het Byzantijnse rijk groeide en bloeide. Hij veroverde diverse gebieden. Twee kerkelijke schisma’s, het schisma van Photios I van Constantinopel (867) en het Oosters Schisma van 1054, leidden tot een diepe breuk tussen het westerse en oosterse christendom.
3. Eindfase (1071-1453): De eindfase van het Byzantijnse Rijk ving aan met de Slag van Manzikert, die leidde tot het binnentrekken van Turken in het Byzantijnse Rijk. Als begin van het einde wordt als jaartal ook wel eens 1204 genoemd, toen de christenen – tijdens de Vierde Kruistocht – Jeruzalem verloren aan de Turken. De eindfase van het Byzantijnse Rijk werd gekenmerkt door de kruistochten. Voor het eerst in eeuwen trokken er weer grote groepen westerse christenen door het Byzantijnse Rijk, op weg naar Jeruzalem. De eindfase werd gekenmerkt door desintegratie en kende als eindpunt de verovering van Constantinopel door de Ottomaanse Turken op 29 mei 1453. Recent voerde historicus Marcel Hulspas een pleidooi om naast de politieke, militaire en epidemiologische oorzaken van de neergang van Byzantium, ook te kijken naar de rol van religieuze conflicten en debatten bij het verzwakken van het Byzantijnse Rijk. Wie weet levert onderzoek met die focus in de toekomst meer informatie op.

Aan de hand van bovengenoemde drie fases behandelen we hieronder de geschiedenis van Byzantium in een tijdlijn. De aandacht ligt in deze drie tijdlijnen op de hoofdgebeurtenissen en ontwikkelingen op politiek en religieus niveau. Afsluitend komen sociaaleconomische ontwikkelingen en de belangrijkste hoofdkenmerken en bijzonderheden van het Byzantijnse Rijk – in kort bestek – aan bod.

---

Vroege fase (330-650): verwijdering van het Westen

• 330 – Constantijn de Grote, die in 313 het christendom in het Romeinse Rijk toestond, verplaatste op 11 mei van dat jaar de hoofdstad van het Romeinse rijk van Rome naar Byzantium (Constantinopel).
• 360 – Bouw van de eerste Hagia Sophia in Constantinopel onder keizer Constantius II.
• 379-395 – Onder keizer Theodosius I vond de administratieve scheiding van het West- en Oost-Romeinse Rijk plaats. In 391 verbood deze keizer heidense tempels in zijn rijk.
• 410-413 – In deze jaren liett keizer Theodosius II Constantinopel extra goed verdedigen door een dubbele muur – een buitenmuur van 2 meter dikte en een binnenmuur van 5 meter dikte – van 6,5 kilometer lengte aan te leggen. In 439 volgde een zee-kering als extra verdedigingsbolwerk tegen invallen, naast de dubbele muren van Constantinopel. In 447 deed Attila de Hun een mislukte poging om Constantinopel te veroveren. Rond 493 liet keizer Anastasios I zo’n 65 kilometer ten westen van Constantinopel nog de zogenoemde Lange Muur van Thracië of Lange Muur van Anastasios bouwen, als extra bescherming voor de stad.

• 

  451 – Vierde Oecumenische Concilie van Chalcedon, over de twee naturen van Christus.
• 476 – Afzetting van de laatste West-Romeinse keizer: Romulus Augustulus werd op 4 september 476 afgezet door Odoaker.
• 527-646 – Het Byzantijnse rijk had in deze periode de macht over Egypte, maar verloor na veroveringen tot ca. 550 invloed in Noord-Afrika, waarbij een grote builenpest in Byzantium in 541 ook een rol speelde (evenals klimatologische veranderingen), evenals invallen van barbaren als de Avaren en Bulgaren. Onder keizer Justinianus (die regeerde van 527 tot 565) begon een serie heroveringsoorlogen, met als doel de glorie van het oude Romeinse Rijk te herstellen (renovatio imperii). Verder streefde Justinianus naar een zuivering van het Romeinse recht (via de Codex Justinianus uit 529) en naar meer orthodoxie in het christendom. Qua veroveringen was Justinianus’ beleid tot ongeveer 550 succesvol. Hij sloot een vredeverdrag met Perzië, heroverde vanaf 536 aanzienlijke delen van Italië en heroverde in Noord-Afrika het gebied van de Vandalen. In de periode 550-650 begon echter de opmars van de Arabieren en de islam en verloor het Byzantijnse Rijk de controle in heel Noord-Afrika aan de moslims. En Italië verloor het Byzantijnse Rijk al in 562.
• 610 – Het Grieks werd officieel de taal van aan het keizershof en de verplichte ambtelijke schrijftaal. Hiermee was de omvorming van het Romeinse Rijk naar het Byzantijnse Rijk feitelijk voltooid.

---

Middenfase (650-1071): groei en bloei

• 650-750 – De periode 650 tot 750 kenmerkte zich aanvankelijk door achteruitgang op economisch en demografisch vlak. In economisch opzicht ging het in deze jaren minder goed. Het leger van de Byzantijnen telde onder Justinianus nog 330.000 man, wat zakte naar zo’n 80.000 rond 740. Verder werd ook de bureaucratie in Constantinopel flink ingekrompen, van 2500 overheidsdienaars naar zo’n 600 rond 750.
• 673 – Uitvinding van het zogenoemde ‘Grieks vuur’, een soort premoderne vlammenwerper of vroege variant van napalm, door de christelijke-Syrische vluchteling Kallinikos van Heliopolis. Grieks vuur wordt wel beschouwd als een cruciale uitvinding en de sleutel tot veel militaire successen van het Byzantijnse leger. Er zijn historici die de stelling verdedigen dat het Byzantijnse Rijk zonder Grieks vuur niet zo lang bestaan had kunnen hebben.
• 741-775 – In deze jaren vond onder keizer Constantijn V Kopronymos herstel plaats. Hij voerde militaire hervormingen door en veroverde gebieden in Syrië en Armenië. Ook wist hij in 744 de tegenkeizer Artabasdos af te zetten. Gedurende de jaren 755-775 voerde Constantijn V voortdurend oorlog met de Bulgaren.
   
  

  

• 787 – Op het Oecumenische Tweede Concilie van Nicea in september 787 wordt het iconoclasme weer ingevoerd.
• 807 – De Frankische keizer Karel de Grote en de Byzantijnse keizer Nikephoros I sluiten een vredesverdrag.
• 867 – Het schisma van Photius I vormde de eerste stap in de religieuze onafhankelijkheid van de oosters-orthodoxe kerken. In 1054 volgde het Oosters Schisma, dat de breuk tussen de kerk in het westen en het oosten definitief maakte.
• 1018 – De keizer Basileios II (976-1025) vernietigde het Bulgaarse Rijk in 1018, lijfde ook Servië in en bekeerde het Kievse Rijk tot het Byzantijnse christendom. Op dit moment was het Byzantijnse Rijk in territoriaal-politiek opzicht op het toppunt van zijn macht.
   
  

  
• 1054 – het Oosters Schisma leidt tot een diepgaande breuk tussen de westerse (katholieke) kerk en de oosterse Grieks-orthodoxe kerken.

---

Eindfase (1071-1453): neergang en ondergang

• 1071 – Slag bij Manzikert, 19 augustus 1071. Deze gebeurtenis markeert – achteraf beschouwd – het begin van het einde voor het Byzantijnse rijk. Keizer Romanos IV werd verslagen door de Seltsjoeken tijdens de Slag bij Manzikert. Het Byzantijnse rijk verloor het grootste gedeelte van Klein-Azië. In datzelfde jaar raakten de Byzantijnen ook hun laatste bezittingen in Italië kwijt aan de Normandiërs. De stad Constantinopel werd nu in haar bestaan bedreigd, wat tot grote onrust in de christelijke wereld leidde en een aanleiding vormde voor de kruistochten.
   
  

  
• 1081-1197 – Byzantium raakte in deze periode betrokken bij de kruisvaarderstochten. De kruistochten namen in 1096 officieel een aanvang. Hierbij werden door de kruisvaarders en Byzantijnen delen van Klein-Azië en het Midden-Oosten heroverd op de moslims. Mede door de kruistochten bloeide de kunst en was er sprake van welvaart.
• 1176 – De Byzantijnen verloren de Slag bij Myriokephalon. Deze veldslag geldt als de laatste Byzantijnse poging om Anatolië (Klein-Azië) te heroveren.
• 1204 – Constantinopel werd door de kruisvaarders ingenomen, die er het Latijnse Keizerrijk uitroepen.
• 1261 – De patriarch van Constantinopel heroverde de stad op de kruisvaarders.
• 1299-1453 – De Byzantijns-Ottomaanse Oorlogen, die uiteindelijk resulteerden in de ondergang van het Byzantijnse Rijk. Tijdens deze oorlogen vonden enkele beroemd geworden veldslagen plaats, zoals in 1402 de Slag bij Ankara. Deze slag werd gewonnen door de Mongoolse leider Timoer Lenk, die Anatolië binnengevallen was en delen van dat gebied op de Ottomanen veroverde.
• 1453 – Op 29 mei 1543 veroverden de Ottomanen de stad Constantinopel. Met deze gebeurtenis kwam er feitelijk na 21 eeuwen een einde aan (de laatste resten van) het Romeinse rijk.

---

Sociaaleconomische en wetenschappelijke ontwikkelingen

De economie van het Byzantijnse Rijk functioneerde doorgaans beter dan de economie in West-Europa, sowieso tot aan de late middeleeuwen. Cruciaal was de centrale positie die het Byzantijnse Rijk innam tussen het Oosten (China) en het Westen (het mediterrane gebied). Constantinopel vormde de belangrijkste westelijke schakel op de zijderoute vanuit China. De handel en export van textiel vormde een van de belangrijkste pijlers onder de Byzantijnse economie.

Toen Constantinopel in 1453 door de Ottomanen werd veroverd, moesten handelaren die in zijde en textiel actief waren een andere route zoeken. Door allerlei tussenhandelaren werd de landhandel namelijk stukken duurder. In die zin heeft de Val van Constantinopel (1453) de ontdekkingsreizen gestimuleerd: handelaren gingen op zoek naar routes overzee om China en het Oosten te bereiken. De Val van Constantinopel vormde ook een injectie voor de Renaissance cq. het humanisme in Noord-Italië. Veel geleerden, die zich verdiept hadden in de geschriften uit de klassieke Oudheid, vluchtten namelijk naar Italië en namen hun kennis en kunde mee.

Qua wetenschap oriënteerden de Byzantijnen zich vooral op de klassieke filosofie en metafysica. Geleerden in Constantinopel en andere steden bestuurden hoofdzakelijk de oude klassieke en Romeinse geleerden. Los van de ontdekking van het Grieks vuur in 673, vonden er binnen het Byzantijnse Rijk relatief weinig nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen en doorbraken plaats. Weinig mensen weten overigens dat in Constantinopel vanaf ongeveer 425 na Chr. een soort universiteit bestond, de Universiteit van Constantinopel. Het Oost-Romeinse rijk had dus zo’n 600 jaar eerder een eigen universiteit dan Italië. Geleerden hielden zich vooral bezig met theologie, geneeskunde en gezondheidszorg, wiskunde en astronomie.

Belangrijk was ten slotte de Byzantijnse modernisering van Romeinse wetgeving, de Codex Justinianus (529). Deze rechtsregels hadden later een behoorlijke invloed op het juridische denken en doen in Europa.

---

Kunst, architectuur & etnische diversiteit

Een speciale vermelding verdienen, in relatie tot het Byzantijnse Rijk, zeker de kunst en architectuur. De kunst uit Byzantium was nagenoeg volledig gefocust op religie. De Byzantijnse kunstvormen kwamen – mede door de kruistochten vanaf de elfde eeuw – ook in Italië terecht en hadden een aanzienlijke invloed op de renaissancekunst. Qua literatuur focusten Byzantijnse schrijvers zich op wetenschap (met prominente aandacht voor met name de dogmatische theologie en geneeskunde), geschiedschrijving en op poëzie.

Een eigen vorm van Byzantijnse architectuur ontstond vanaf de vijfde eeuw, na de val van Rome. Met name in de eerste historische fase van het Rijk, tot 650, werd er architectonisch veel gebouwd en bereikt. Fraaie voorbeelden zijn de totstandkoming van Het Groot Paleis van Constantinopel (een initiatief van Constantijn de Grote, ca.330), de Muren van Constantinopel (ca.412) en de Kerk van Maria in Efeze (ca.431) ten tijde van Theodosios II en de vele bouwwerken die onder keizer Justinianus I van de grond kwamen: de Geboortekerk in Bethlehem (ca.529), Basilica Cisterne, de Hagia Sophia in Constantinopel (ca.535) en het Katharinaklooster in de Sinaïwoestijn in Egypte (ca.555).

Een van de laatste belangrijke hoofdkenmerken van het Byzantijnse Rijk die niet onvermeld mag blijven, is de omvangrijke etnische diversiteit die het rijk kenmerkte. Binnen het Byzantijnse Rijk bevonden zich – om enkele belangrijke etniciteiten te noemen – onder meer Grieken, Armeniërs, Slaven, Turken, Syriërs, Georgiërs, Arabieren en tal van andere etnische minderheden.

Boek: Uit de diepten van de hel – Marcel Hulspas

Bronnen ▼