Geschiedenis van de DDR (1949-1990) – Duitse Democratische Republiek

De Duitse Democratische Republiek (DDR) was een communistische staat die tussen oktober 1949 en oktober 1990 heeft bestaan. Hoe ontstond de DDR? Wat waren de voornaamste kenmerken van dit land in politiek, economisch en cultureel opzicht? Hoe zag de diplomatieke relatie met Nederland eruit? Een korte geschiedenis van Oost-Duitsland, zoals de DDR in de volksmond ook wel genoemd wordt, voorzien van een tijdlijn met hoofdgebeurtenissen, tot het moment van de Duitse hereniging in 1990.

Oorzaken van het ontstaan van de DDR

Korte voorgeschiedenis (1944-1949)

Twee grote historische gebeurtenissen waren cruciaal bij het ontstaan van de DDR, namelijk de Russische Revolutie en de Tweede Wereldoorlog. De Russische Revolutie leidde tot de politieke instituering van het communisme, het ontstaan van de Sovjet-Unie als communistische staat in 1922 en de Koude Oorlog tussen Oost en West.

De Tweede Wereldoorlog was eveneens cruciaal. De chaos in Duitsland in de jaren 1944-1945 resulteerde erin dat de voormalige bondgenoten, de geallieerden, tegenover elkaar kwamen te staan. In de chaos van de laatste oorlogsjaren 1944 en 1945, zo toonde Anne Applebaum in 2013 overtuigend aan in haar boek Het IJzeren Gordijn (Ambo|Anthos), waren de Russen druk doende om het communisme te implementeren in de gebieden die door het Rode Leger ‘bevrijd’ werden.

In de Oost-Europese landen gingen de Russen overal hetzelfde te werk, in vijf stappen. Allereerst leidde men al vanaf 1944 lokale communisten in Polen, Duitsland en Hongarije op tot geheim agenten. De tweede stap bestond uit het overnemen van de nationale radiostations, om zo de communicatie te centraliseren. Ten derde lieten communisten en hun Rode Leger zich overal in de Oost-Europese staten zien en nam men via communistische vrienden het politieke heft in handen. Vervolgens werden onafhankelijke kerken, scholen en vooral jongerenorganisaties weggepest, door bijvoorbeeld vergaderingen te verstoren of de stroom af te sluiten in gebouwen van ’tegenstanders’. Ten slotte maakten showprocessen, strafkampen – tegenstanders sloten de Russen op in voormalige nazi-concentratiekampen als Sachsenhausen – en etnische zuiveringen de Russische terreurcirkel rond.

In mei 1945 ontmoeten Amerikaanse en Russische bevrijders elkaar bij Berlijn. Nu Duitsland was verslagen, was de vraag wat er met dit belangrijke land in Midden-Europa diende te gebeuren. Op de Conferenties in Londen (1944) en Jalta (1945) was besloten tot een drie- en later vierdeling van Oost-Duitsland én Berlijn in geallieerde bezettingszones. Deze bezettingszones zorgden ervoor dat de Sovjet-Unie in Oost-Duitsland (en Oost-Europa) kon doorgaan met het implementeren van het communisme over de eigen grenzen heen.

Feitelijk was in april 1946, toen de Sovjet-Unie de Duitse communistische partij (KPD) en de SPD dwong om te fuseren, de Duitse deling al onvermijdelijk geworden. Maar ook 30 april 1945 kan als datum genoemd worden, toen de Russen de ‘Gruppe Ulbricht’ naar Berlijn brachten om daar het communisme te implementeren. Niet voor niets concludeerde de Duitse politicus Konrad Adenauer reeds op 31 oktober 1945 dat de deling van Europa – en ook van Duitsland – een voldongen feit was:

“Rußland hat in Händen: die östliche Hälfte Deutschlands, Polen, den Balkan. Damit is die Trennung in Osteuropa, das russische Gebiet, und Westeuropa eine Tatsache. Der nicht von Rußland besetzten Teiles Deutschland ist ein integrierender Teil Westeuropas.”

In de jaren 1944 tot 1949 voltrok de tweedeling van Europa en Duitsland zich dus snel.

De aanleiding voor het ontstaan van de BRD en DDR: afzonderlijke munten

Cruciaal was, naast de hierboven genoemde ontwikkelingen, de introductie van een eigen West-Duitse Mark, de D-Mark, in de westelijke bezettingszones op 20 juni 1948. Drie dagen later kwamen de Russen met een eigen Ostmark. De economie in het westerse deel van Duitsland trok hierop aan. De invoering van twee afzonderlijke munten geldt als de aanleiding voor de vorming van twee afzonderlijke landen, namelijk de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) op 24 mei 1949 en, als reactie daarop, de Duitse Democratische Republiek op 7 oktober 1949. Bewust wachtten de Russen met de stichting van een eigen staat tot na het ontstaan van de BRD. Zo konden Jozef Stalin en consorten het Westen de schuld geven van de Duitse deling.

De Blokkade van Berlijn (24 juni 1948-12 mei 1949), met als gevolg de Berlijnse Luchtbrug, was niet de directe aanleiding van de Duitse deling. Beide Duitslanden waren tijdens de blokkade al uit elkaar gegroeid.

Politiek, diplomatie, economie & cultuur in de DDR (1949-1990)

Politieke en diplomatieke hoofdlijnen

De DDR was vanaf het begin een dictatoriale eenpartijstaat, die onder leiding stond van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED). De SED was feitelijk een satellietpartij van de Sovjet-Unie. Op papier waren er meer partijen, maar die hadden niks te zeggen. De SED maakte de dienst uit. De DDR heeft twee partijvoorzitters (ook secretaris-generaal genoemd) gekend die langdurig aan de macht waren: Walter Ulbricht (1950-1971) en Erich Honecker (1971-1989). De derde was Egon Krenz (1989), die slechts enkele maanden SED-leider was, van oktober tot december 1989.

In 1952 vervingen de communisten de vijf deelstaten in de DDR door veertien gewesten (Bezirke), die direct bestuurd werden door de centrale regering, lees: de SED. Hiermee was de DDR geen federale staat meer, maar een echte dictatuur. De DDR had in de veertig jaar van haar bestaan alle kenmerken van een dictatuur. Zo werd er, naast het bestuur door één partij, terreur en geweld uitgeoefend (onder meer via strafkampen, showprocessen en doostraffen), was er een geheime politie (Stasi), censuur op de pers, indoctrinatie via de staatstelevisie, et cetera. In 1951 zette de SED zo’n 150.000 leden uit de partij die volgens partijleiders ‘vijanden van het socialisme’ waren.

De belangrijkste buitenlandspolitieke gebeurtenissen uit de DDR-geschiedenis waren de toetreding tot het Warschaupact in 1955 (nadat de BRD was toegetreden tot de NAVO), de bouw van de Berlijnse Muur (1961), de toenadering tussen de BRD en DDR in de jaren 1970 (Ostpolitik van Willy Brandt), de toetreding van de DDR tot de Verenigde Naties (1973), de val van de Muur (1989) en de Duitse hereniging (1990).

De diplomatie van de DDR was tot 1970 moeizaam. De BRD stelde namelijk in de zogeheten Hallsteindoctrine (19 oktober 1955) dat zij alle betrekkingen zou verbreken met westerse landen die de DDR als staat erkenden. Door de Neue Ostpolitik onder Willy Brandt en de daaropvolgende ontspanning in de jaren 1970 veranderde dit. Zo ging West-Duitsland vanaf het begin van de jaren 1970 diplomatieke relaties aan met onder meer de DDR en Polen. Nederland erkende de DDR begin 1973.

Economie

In de beginjaren van de DDR, van 1949 tot eind jaren 1950, lag het economische accent op de opbouw van een eigen industrie. Volgens het eerste vijfjarenplan (1951-1955) moest de arbeidsproductiviteit flink opgeschroefd worden, met liefst 72 procent. Dit ambitieuze doel leidde tot massale protesten. Toen in 1953 de productiviteitsnorm met 10 procent omhoog ging terwijl de levenskosten maar bleven stijgen, brak half juni 1953 in Oost-Berlijn een grote arbeidersopstand uit. De Russen sloegen deze opstand neer, met als gevolg een geschatte 50 à 60 doden en duizenden arrestaties.

Economisch ging het met de DDR feitelijk alleen – en dan ook nog relatief – goed in de beginjaren onder Erich Honecker, globaal tussen 1971 en 1977. Zoals Willem Melching schreef in Van het socialisme en de dingen die voorbijgaan (2014):

“Eindelijk was de DDR in staat om de welvaart van het Westen te benaderen. De SED kondigde een groot woningbouwprogramma af. De stemming onder de bevolking verbeterde: voor het eerst in lange tijd steeg het geboortecijfer. In de kunst en cultuur was er korte tijd sprake van een bescheiden liberalisering.” (157)

Maar het was vooral een schijnwelvaart die gecreëerd werd. Met Trabantjes, stoere tijdschriften met luxe covers, maar lege schappen in de winkel en lange wachtrijen. Vanaf eind jaren 1970, trad er alweer economisch verval in, mede door de oliecrises, en laaide de Koude Oorlog weer op na een periode van ontspanning (vanaf 1979). In 1985 waren de Oost-Duitse productiviteit en het nationale inkomen inmiddels gedaald naar slechts 29 procent van het West-Duitse welvaartsniveau. De meest eenvoudige producten en goederen waren in Oost-Duitsland niet verkrijgbaar. Zo schreef Hans Boele in Dàt was de DDR (1991):

“Nietjes (…) waren in Oost-Berlijn niet te krijgen. De nietmachines wel, maar de nietjes niet. (…) Ik heb mensen in Oost-Berlijn vruchteloos zien zoeken naar enveloppen; in Leipzig naar toiletpapier en weer ergens anders naar vliegenmeppers. Men reisde stad en land af om een bepaald artikel te vinden, omdat het nu eenmaal altijd mogelijk was dat ze het honderd kilometer verderop konden kopen.” (60)

De communistische leiding van Oost-Duitsland keurde in de jaren 1980 economische hervormingen af, anders dan Polen en Hongarije. Ook tegenover de glasnost en perestrojka van Michael Gorbatsjov stond de SED afwijzend.

Cultuur en dagelijks leven

In cultureel opzicht was het regime van de DDR desastreus. Oude historische kastelen en sloten werden vanaf het begin van de DDR systematisch verwoest. Kerken gingen tegen de vlakte en veel historische erfgoed – zoals sloten van de Hohenzollerns – werd vernietigd. In opdracht van Ulbricht gingen in Berlijn, Dresden, Leipzig en andere steden kerkgebouwen en kastelen tegen de vlakte. Zo werd in 1962 in Dresden het enige stedelijke kerkgebouw uit de middeleeuwen gesloopt. Verder ontstond er verwijdering tussen Oost-Duitse cultuurdragers en de SED, nadat in 1976 de populaire protestzanger Wolf Biermann niet meer welkom was in de DDR. Deze maatregel leidde tot de grootste protesten in de DDR sinds de arbeidersopstand van 1953.

Tot de bouw van de Berlijnse Muur in augustus 1961 ontvluchtten een geschatte tweeënhalf tot drie miljoen Oost-Duitsers de DDR. Een gigantische vluchtelingenstroom, meer dan tien procent van de bevolking vertrok, die leidde tot een ernstige braindrain: het waren vooral de intellectuelen die het land verlieten.

Het dagelijkse leven in Oost-Duitsland bestond vooral uit de angst voor Stasi-spionnen. Wie iets verkeerds zei kon, door zijn eigen kinderen, ouders of door leerkrachten, worden aangegeven bij de Stasi en moest vrezen voor zijn leven. Bijna niemand was te vertrouwen voor degenen die kritiek hadden op het regime. Armoede en lange wachtrijen bij supermarkten en winkels hoorden voor veel Oost-Duitsers tot de dagelijkse standaard.

Ten slotte moet, als er over cultuur wordt gesproken, de Oost-Duitse topsport nog genoemd worden. Ulbricht was een enorme sportfan en stimuleerde vanaf het midden van de jaren 1950 de ontwikkeling van de Oost-Duitse topsport. Met, vooral vanaf 1974, veel gebruik van doping en hormoonpreparaten via een speciaal daartoe opgezet programma. Sport was een belangrijk schoolvak en het belang ervan stond zelfs omschreven in de grondwet van de DDR. Zelf noemde Ulbricht zijn topsporters ‘Diplomaten in Trainingsanzug’: de topsporters van de DDR moesten het land internationaal aanzien geven. Met name in de atletiek en zwemsporten blonk de DDR uit.

Het einde van de DDR en de Duitse eenwording

In 1988 begonnen de protesten tegen het communistische regime in de DDR al, om in het najaar van 1989 – met name vanaf begin september – te culmineren in de Val van de Muur, de ondergang van het communisme in Oost-Europa en – op 3 oktober 1990 – de Duitse hereniging. De val van de Berlijnse Muur, van 9 op 10 november, kwam voor veel mensen als een grote verrassing.

Kort hierna, op 28 november 1989, sprak de West-Duitse kanselier Helmut Kohl in de Bondsdag zijn Zehn Punkte Programm, uit: het Tienpuntenplan. Dit plan was bedoeld om in fases tot een Duitse eenwording te komen. Kohl kreeg uit bevriende hoofdsteden als Parijs, Londen en Den Haag het verwijt dat hij te weinig aan vooroverleg had gedaan. Oost-Duitse demonstranten zagen dat anders en roepen massaal, leuzen als ‘Deutschland einig Vaterland!’ en ‘Wir sind ein Volk!’.

Op 3 december 1989, kort nadat de hoofdrol van de SED uit de Oost-Duitse grondwet was gehaald, traden SED-secretaris Egon Krenz, het Politburo en het Centraal Comité van de SED af.

In mei en juli 1990 werden belangrijke stappen gezet in het Duitse herenigingsproces. Zo werd op 8 mei 1990 het Duits-Duitse staatsverdrag getekend. Deze overeenkomst legde de basis voor een monetaire, sociale en economische unie van beide Duitslanden. Verder kwamen Kohl en Gorbatsjov van 15-17 juli dat jaar tot een afspraak, die zij in de plaats Sjelesnovodsk (in de Kaukasus) meedeelden aan de pers. Ze spraken af dat het herenigde Duitsland zou toetreden tot de NAVO. Verder beloofden de Russen dat ze het Rode Leger uit Oost-Duitsland zou terugtrekken.

Op 3 oktober 1990, zo’n elf maanden na de Val van de Berlijnse Muur, werden Oost- en West-Duitsland bij elkaar gevoegd tot de Bondsrepubliek Duitsland. De Duitse Democratische Republiek (DDR) hield op te bestaan.

Ostalgie

Een bijzonder verschijnsel dat nog genoemd moet worden, is het fenomeen Ostalgie. Deze Duitse term, die ontleend is aan ‘nostalgie’ in combinatie met ‘Ost’, staat voor het verlangen naar het vroegere leven in de DDR. Wat mensen die aan Ostalgie leden vooral aansprak, was de gemeenschapszin in de voormalige DDR en het feit dat er in dat land (op papier) geen werkloosheid was. Voormalige Oost-Duitsers organiseerden vanaf het einde van de jaren 1990 zogenoemde Ostalgie-party’s. Vanaf 2003 speelde Ostalgie ook een rol op de Duitse televisie en kwam in vrijwel elke Duitse tv-show wel een DDR-onderwerp terug.

Bronnen ▼