Eponiemen zijn woorden die teruggaan op historische personen of mythologische figuren. Onze taal is hiervan doorspekt. Historiek maakte een selectie van vijftig aardige eponiemen. De volgorde van deze lijst eponiemen is willekeurig.
Nummer 1 t/m 10
| nicotine | dit woord gaat terug op de Franse ambassadeur in Portugal Jean Nicot (1530-1600). Toen hij 30 was, stuurde hij het in Amerika gevonden geneeskrachtimge wondermiddel tabak naar de vorstin Catharina de’ Medici, met de mededeling dat dit goedje haar wel van de hoofdpijn af zou helpen. De tabaksplant Nicotiana werd eerst naar Nicot vernoemd, en later ook de werkzame stof nicotine. Lees ook het artikel Europa’s eerste roker. |
| lynchen | met ‘lynchen’ wordt een bloedige moordpartij zonder vorm van proces bedoeld, gepleegd door een hysterische menigte. Vaak gaat de massa flink tekeer en verminkt het doelwit op een zo pijnlijk mogelijke manier. Het woord is ontleend aan de Amerikaanse revolutionair en jurist Charles Lynch (1736-1796). |
| boycot | deze term danken we aan Charles Boycott (1832-1897), een Engelse landeigenaar die weigerde de pachtprijzen aan te passen. Daarop werd hij zelf ‘geboycot’. |
| mausoleum | een mausoleum is een praalgraf of grote graftombe: een veelal monumentaal gebouw waarin een belangrijke persoon rust. Dit begrip is afkomstig van de Perzische satraap Mausollos (377 v.C. tot 353 v.C), die heerste over de landstreek Carië in het huidige Turkije. Zijn residentie bevond zich in Halicarnassus, het huidige Bodrum. Hier bevond zich zijn “Mausoleum”, dat gerekend wordt tot een van de klassieke wereldwonderen. In de middeleeuwen werd dit gebouw door een aardbeving verwoest. Andere bekende voorbeelden van mausolea zijn: het Mausoleum van Lenin, het mausoleum van de Mongoolse leider Timoer Lenk in Samarkand (Oezbekistan) of de Taj Mahal in Agra, India. |
| condoom | een voorbehoedsmiddel. Volgens de algemene hypothese is het condoom genoemd naar de vermoedelijke uitvinder, een zekere arts genaamd Condum, Condon of Cundum. Deze zou hebben geleefd gedurende het koningschap van de Engelse vorst Charles II (1630-1685), die vanaf 1660 op de troon zat. Van een arts met die naam zijn echter geen sporen bekend. Sommige taalkundigen denken daarom aan een verband met Latijnse woord condus, wat ‘bewaarder’ betekent, condomāre (‘temmen’) of het middeleeuwse Latijn conduma: ‘huis’. |
| confucianisme | een Chinees filosofisch systeem, gebaseerd op de leer van Confucius (555-479 v.Chr.). |
| hooligan | voetbalvandaal, relschopper. De term stond voor het eerst in 1898 in een Britse krant, bij de beschrijving van een rechtszaak. Het woord is volgens Engelse verklaarders een variant op de Britse voornaam Houlihan, die een karakteristieke komische ‘wildebras’ was in Britse liedjes en kranten in de jaren 1880 en 1890. Volgens het Van Dale Etymologisch Woordenboek (1997) genoemd naar Patrick Hooligan. Deze Hooligan was een Ierse misdadiger die in de jaren 1890 opereerde in Londen en met zijn mede-criminelen als uitvalsbasis de Londense herberg “Lamb and Flag” gebruikte. |
| sadisme | deze term is, net als sadomasochisme, een eponiem van Markies de Sade (1740-1814), een Franse militair van adellijke komaf. Hij leidde een losbandig leven met vrouwen en had er plezier in hen te sarren en te kwellen. Het woord masochisme is een eponiem van Leopold von Sacher-Masoch. |
| hermafrodiet | een tweeslachtig wezen, als woord afkomstig uit de Griekse mythologie. Hermaphroditus was de zoon van de god Hermes (de god van handel en verkeer, tevens boodschapper van de Griekse goden) en Aphrodite, de godin van de liefde. Op een dag was Hermaphroditus naakt aan het baden, toen de nimf Salmakis hem zag. De verlegen Hermaphroditus ging niet in op de avances van de nimf. Daarop smeekte Salmakis de goden: “Laat niets mij meer van Hermaphroditus scheiden!” Haar verzoek werd ingewilligd, waarna ze aan Hermaphroditus vast kwam te zitten en er een tweeslachtig wezen ontstond: half man, half vrouw. Link: Uitgebreid verhaal |
| saxofoon | vernoemd naar de uitvinder van dit muziekinstrument: Adolphe Sax (1814-1894). |
Nummer 11 t/m 20
| ammehoela | uitroep van afkeuring (‘je bekijkt het maar!’) die mogelijk is ontleend aan de Afghaanse koning Amanoellah (1892-1960). Deze emir en sjah wilde Afghanistan verwesteren, maar dat liep niet goed voor hem af en hij sloeg op de vlucht naar Europa. |
| guillotine | executiemiddel dat met een vallend mes het hoofd van de romp scheidt. Opvallend genoeg uitgevonden door een tegenstander van de doodstraf: de Franse arts en politicus Joseph-Ignace Guillotin (1738-1814). Hij hoopte dat de guillotine, als humanere manier van sterven, een tussenstap zou zijn richting het afschaffen van de doodstraf. |
| dieselmotor | vernoemd naar de Duitse werktuigbouwkundige Rudolf Diesel (1858-1913), die deze motor uitvond. |
| colbert | jas zonder panden, vernoemd naar de Franse staatsman Jean-Baptiste Colbert (1619-1683). Waarom de colbert juist naar deze persoon is vernoemd, is niet met zekerheid te zeggen. Colbert was in elk geval een van de bekendste staatslieden uit de Franse Gouden Eeuw. Taalkundigen hebben diverse verklaringen voor de benaming bedacht, zoals Colberts bemoeienis met de kant- en textielindustrie. Volgens Ewoud Sanders snijdt deze uitleg geen hout en was de naam colbert “gewoon nog beschikbaar”. |
| simonie | ander woord voor ambtsomkoping of handel in geestelijke goederen. Dit woord is afkomstig uit de Bijbel (Handelingen der Apostelen hoofdstuk 8) en heeft betrekking op Simon de Magiër, ook wel Simon de Tovenaar of Simon van Gitta genoemd (overleden 65 na Chr. in Rome). Deze Simon geldt als ‘de eerste ketter van de kerk’. Hij werd door Petrus bestraft omdat hij de gave om mensen via handopleggingen de Heilige Geest te schenken met geld probeerde te verkrijgen. |
| abelardiseren | castreren, ontmannen; stond als woord tot de negentiende eeuw in Nederlandse en Franse woordenboeken, inmiddels geschrapt. Verwijst naar de beroemde theoloog Pierre Abélard (1079-1142), die gecastreerd werd vanwege een relatie met een minderjarige non. |
| celsius | een temperatuurschaal die is vernoemd naar de Zweedse hoogleraar in de astronomie Anders Celsius (1701-1744). In 1742 introduceerde hij zijn meetsysteem voor temperaturen. |
| augustus | naam voor de achtste maand van de gregoriaanse kalender. Augustus telt 31 dagen en is vernoemd naar de keizer Gaius Iulius Caesar Octavianus, die de bijnaam keizer Augustus had: ‘de verhevene’. |
| guppy | klein visje. De predikant, botanist en dierkundige Robert John Lechmere Guppy (1836-1916) ontdekte het visje in 1866 op het Caribische eiland Trinidad en stuurde het diertje naar het British Museum. Nog hetzelfde jaar kreeg het kleine tandkarpertje de naam Gerardinus guppyi, naar de achternaam van de dominee die het diertje had ontdekt. |
| carpaccio | een Italiaans (voor)gerecht, met daarin onder meer rauwe ossenhaas, mayonaise, melk, zout en witte peper. Dit gerecht is in 1950 bedacht door de Venetiaanse bareigenaar Giuseppe Cipriani, die het serveerde voor beroemde gasten als Charlie Chaplin (1889-1977), Ernest Hemingway (1899-1961) en de gravin van Venetië. Zijn nieuwe gerecht deed hem denken aan de schilderijen van de Venetiaanse Renaissanceschilder Vittore Carpaccio (ca.1465-1526), die veel rood en geel gebruikte. Dus noemde hij zijn creatie ‘carpaccio’. |
Nummer 21 t/m 30
| dotteren | de term voor het verwijden van vernauwde slagaders, in vakjargon ook wel angioplastiek geheten. Deze techniek werd in 1964 geïntroduceerd door de Amerikaanse radioloog Charles T. Dotter (1920-1985). |
| gregoriaanse muziek | kerkmuziek die een vast onderdeel vormt van de rooms-katholieke kerkelijke liturgie. De term ‘gregoriaans’ wordt sinds de negende eeuw gebruikt en verwijst naar paus en kerkvader Gregorius I de Grote (ca.540-604). Deze paus hield zich veel bezig met het ordenen en verzamelen van muziek voor de kerkelijke liturgie. Hij componeerde zelf niet. |
| dukdalf | naam voor een aanlegpaal, vermoedelijk bedacht door de watergeuzen als bijnaam voor de Hertog van Alva (1507-1582). |
| hooker | volgens verscheidene taalkundigen is dit Engelse woord voor ‘hoer’ ontleend aan de Amerikaanse generaal Joseph Hooker (1814-1879), ook bekend onder het alias ‘Fighting Joe’. Tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) was hij brigadegeneraal van een leger vrijwilligers: de Army of the Potomac. Hijzelf en zijn legereenheid stonden bekend om hun feestpartijen en losbandige gedrag. Zo zou een groep prostituees, ’the Hookers Brigade’, het leger telkens op de voet volgen om de soldaten, op hun wens, van een pleziertje te voorzien. Inmiddels heeft dit verhaal afgedaan en moet betiteld worden als een legende. Al tussen 1835 en 1845, dus nog voordat Generaal Hooker bekend werd, kwam het woord hooker namelijk voor in Amerikaanse kranten en zelfs in een encyclopedie. De term verwees volgens die bronnen naar het fenomeen ‘straathoek’, waar prostituees op en neer drentelden om door klanten opgepikt worden. Een andere aannemelijk theorie is dat het woord afstamt van de scheepsterminal Corlear’s Hook in Manhattan, New York. Daar verzamelden zich veel prostituees om de matrozen te plezieren. |
| draconische maatregelen | zeer strenge maatregelen. Het begrip is afkomstig van de oudst bekende Atheense wetgever Draco, die leefde rond 620 voor Christus. |
| marxisme | genoemd naar de geestelijke vader van deze politieke stroming: Karl Marx (1818-1895). |
| Pennsylvania | deze Amerikaanse staat is vernoemd naar William Penn, de vader van de stichter van de staat, eveneens Wiliam Penn (1644-1718) geheten. Laatstgenoemde was overigens niet blij met deze vernoeming aangezien hij vreesde dat mensen zouden denken dat hij de staat naar zichzelf had genoemd, iets wat niet bij een bescheiden Quaker paste. |
| adidas | sportkledingmerk adidas, dat officieel met een kleine letter wordt geschreven, is een van origine Duits bedrijf uit de plaats Herzogenaurach. De sportkledinggigant is vernoemd naar Adolf (Adi) Dassler (1900-1978), de oprichter van het concern. Hij runde het bedrijf samen met zijn broer Rudolf Dassler (1898-1974). Beide broers sloten zich na de machtsovername van Adolf Hitler (1889-1945) aan bij de NSDAP. Tijdens de vermaarde Olympische Spelen van 1936 in Berlijn droeg de zwarte topatleet Jesse Owens adidas-schoenen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kregen beide mannen ruzie en besloot Rudolf om een eindje verderop, aan de overkant van de rivier de Aurach, een eigen sportschoenenfabriek te beginnen, die bekend is komen te staan als Puma. |
| beurs | een handelsplaats. Het woord beurs ontstond volgens de Italiaanse geschiedschrijver Lodovico Guicciardini (1521-1589) in de Vlaamse stad Brugge. Deze naam voor een handelsplek komt van een zekere adellijke familie Van der Beurse, die nabij het centrale stadsplein in Brugge een herberg had. Het woord beurs verspreidde zich rond 1453 razendsnel over Europa. |
| barbiepop | de beroemde barbiepop is ‘geboren’ op 9 maart 1959, toen dit speelgoed geïntroduceerd werd. Ruth Handler, die namens de speelgoedfabrikant Mattel op het idee voor de pop kwam, vernoemde de pop naar haar dochter Barbara, die als koosnaampje ‘Barbie’ had en, door te spelen met papieren aankleedpoppen, haar moeder op het lumineuze idee van de ‘barbiepop’ had gebracht. Barbies volledige naam is Barbara Millicent Roberts, want Handler vernoemde ook het reclamebureau, “Carson and Roberts”, dat erg belangrijk was bij de succesvolle promotie van de nieuwe pop. Ken, de mannelijke evenknie van Barbie, zag in 1961 het levenslicht. Hij is vernoemd naar Kenneth, de zoon van Ruth Handler. In 1968 volgde nog de Afro-Amerikaanse pop Christie en in 1997 de rolstoelafhankelijke Becky. |
Nummer 31 t/m 40
| dopplereffect | is de waargenomen verandering van frequentie van geluid, licht of andere golfverschijnselen, door een snelheidsverschil tussen zender en ontvanger. Vernoemd naar de Oostenrijkse natuurkundige Christian Doppler (1803-1853). In 1842 beschreef hij dit verschijnsel voor licht- en geluidsgolven. |
| pavlov-reactie / pavlov-effect | ook wel bekend als klassieke conditionering, wat neerkomt op een automatische reactie op een vast terugkerende handeling. De reactie werkt als volgt: als een prikkel A (geluid) telkens voorafgaat aan prikkel B (het voeren van een hond) dat een bepaald gevolg (speekselproductie) heeft, dan zal op den duur prikkel A reeds tot het gevolg (gedragsreactie: speeksel) opleveren, ook zonder prikkel B. Deze Pavlov-reactie is afkomstig van de Russische fysioloog Ivan Pavlov (1849-1936). |
| daguerrotypie | een vroege fotografische methode, zonder gebruik van negatieven. Uitgevonden in 1837 door Louis Daguerre (1787-1851). Dezelfde Daguerre maakte op 2 januari 1839 de eerste foto van de maan. |
| cruijffiaans | de benaming voor de bijzondere taal van de voormalige Nederlandse topvoetballer Johan Cruijff (1947-2016), die zich kenmerkte door enerzijds onnavolgbaarheid, anderzijds ontwapenende logica. Kenmerken van het cruijffiaans zijn onder meer: het door elkaar gebruiken van platte en deftige taal, nieuwe zelfbedachte woorden (neologismen), tautologieën, ‘hun’ gebruiken in plaats van ‘hen’ of foutief geformuleerde uitdrukkingen. Enkele voorbeelden:
|
| christendom | wereldwijde religie gebaseerd op het gedachtegoed van Jezus van Nazareth. De term christenen voor aanhangers van het christelijk geloof werd voor het eerst gebruikt in de stad Antiochië – zie Handelingen 11:26 – en is gebaseerd op het feit dat het geloof in Jezus Christus centraal staat in het christendom. Lees ook over het Christusbeeld in Rio de Janeiro. |
| frisbee | in 1871 opende de Amerikaan William Russell Frisbie (1848-1903) een bakkerij in Bridgeport, Connecticut. Zijn bakkerij was een succes en in korte tijd had hij meerdere filialen in de regio. Zijn taarten waren geliefd bij studenten. Studenten van Yale University gebruikten de taartverpakking om op de campus mee over te gooien. Sommige verklaarders stellen dat het koekjesblikken waren die ze heen-en-weer wierpen. Welk van beide anekdotes ook waar is, in elk geval werd de eerste officiële frisbee geproduceerd in 1957. |
| chauvinisme | een overdreven vorm van patriottisme, waarbij eigen land, taal, volk en/of regio opgehemeld worden. De term verwijst naar de soldaat Nicolas Chauvin. Zijn onbegrensde toewijding aan Napoleon Bonaparte werd in het Franse volkstoneel van de vroege negentiende eeuw regelmatig bespot. Hierdoor kreeg Chauvin een soort ‘mythische status’ als ultranationalist. |
| davidster | een spiritueel symbool van met name de joden. Volgens overleveringen stamt de davidster uit de periode van koning David en Salomo – zij leefden omstreeks 1000 v.Chr. en zou hij eens de tempel in Jeruzalem hebben gesierd. Er is echter nooit een waterdicht of echt overtuigend verband aangetoond met de Bijbelse koning David. |
| bintje | aardappelsoort, in 1910 op de markt gekomen. Het begrip is ontstaan naar aanleiding van een leerlinge Bintsje Jansma in de klas van de Friese aardappelkweker annex schoolhoofd Kornelis Lieuwes de Vries. Bintsje werd vernederlandst tot Bintje, een soort aardappel waar heerlijke patates frites van te maken zijn. |
| pyrrusoverwinning | een overwinning die zoveel inspanning of levens kost dat ze dezelfde uitwerking heeft als een nederlaag. Deze uitdrukking is ontleend aan de gevechten die Pyrrus van Epirus (319-272 v.Chr.) leverde tegen de Romeinen. Hij behaalde meerdere keren een overwinning, maar moest daarbij zoveel incasseren dat de overwinning bijna op een nederlaag leek. |
Nummer 41 t/m 50
| brailleschrift | uitgevonden door de blinde Fransman Louis Braille (1809-1852) en ook naar hem vernoemd. Braille publiceerde zijn systeem in 1829, waarna het Nationale Instituut in Parijs het na enkele verbeteringen invoerde. |
| adamskostuum & adamsappel | van Adam, de eerste mens, die in het paradijs met Eva naakt rondliep. In de Bijbel te lezen in Genesis 1-3. Zie ook de Top 100 Bijbelse uitdrukkingen, gezegden en woorden. |
| panfluit & paniek | beide woorden zijn ontleend aan de Griekse herdersgod Pan. Pan had deze fluit als eerste gemaakt met een riet waarin de door hem beminde nimf Syrinx – in het Grieks is surinx ‘herdersfluit’ – veranderd was. In andere talen komt dit woord ook voor in relatie tot de god Pan: de Engelsen gebruiken pan flute of panpipe en onze oosterburen Panflöte. Onze zuiderburen in Wallonië en Frankrijk gebruiken flûte de Pan. Aardig is dat het woord ‘paniek’ ook is ontleend aan de god Pan. Deze god maakte mensen en nimfen met enge geluiden zo bang dat ze pānikós werden: paniekerig, doodsbang. |
| decibel | ‘eenheid van geluidsterkte’, in het Nederlands terechtgekomen via het Amerikaans-Engelse decibel. Letterlijk betekent decibel ‘een tiende van een bel’. De Amerikanen noemden dit fenomeen naar de Schotse Amerikaan Graham Bell (1847-1922), uitvinder van de telefoon. |
| platonische relatie | het begrip platonische liefde (amor platonicus) of een platonische relatie staat voor een liefdesrelatie zonder seks. Een innige vriendschap wordt wel omschreven als een platonische liefde. Een platonische verhouding of liefde is niet hetzelfde als een verstandshuwelijk. We kennen dit begrip van de Griekse filosoof Plato (ca.427-347 v.Chr.). |
| narcisme | vernoemd naar Narcissus uit de Griekse mythologie, die verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld. |
| algoritme | rekenwijze, rekenschema. Vernoemd naar Al-Ḵuwārizmī ‘de man uit Ḵuwārizm’. Dit is het gearabiseerde alias van de Pers Abū Jaʿfar Muḥammad ibn Mūsā (ca. 780-850). Hij was in de vroege middeleeuwen een toonaangevend wiskundige, geograaf en astronoom. In de twaalfde eeuw raakte zijn boek Opmerkingen van Al-Ḵuwārizmī over de kunst van het rekenen met Indiase cijfers in Europa bekend onder de titel Algorismi de numere Indorum. In deze titel was Algorismi de Latijnse verbastering van de persoonsnaam Al-Ḵuwārizmī, maar de lezers interpreteerden dit woord al snel als ‘rekenwijze’. |
| kiekje | andere benaming voor een ‘fotootje’. ‘Even een kiekje maken’ betekent dat je even snel een foto maakt, uit de losse pols. ‘Kiekje’ is vernoemd naar de Leids-joodse fotograaf Israël Kiek (1811-1899). Omstreeks 1858 begon hij een fotozaak, ‘J.D. Kiek en Zoons, portraiteurs’. Kiek maakte vooral foto’s van Leidse studentengroepen. Omdat de studenten nogal eens flink dronken waren (het woord ladderzat ontstond ook in Leiden, net als spieken) en het vaak ’s avonds of ’s nachts was, moest het plaatje meestal snel geschoten worden en was vaak niet helemaal scherp: een kiekje dus. |
| morsecode | deze codering om te kunnen communiceren is uitgevonden door de Amerikaanse uitvinder en kunstschilder Samuel Morse (1791-1872). Tevens uitvinder van de elektrische telegraaf. |
| pasteurisatie | dit is een methode die in de voedselindustrie toegepast wordt om schadelijke bacteriën in voedselproducten te vernietigen. De voeding wordt hiertoe korte tijd verhit. Dit proces is vernoemd naar de uitvinder, de Franse scheikundige en bioloog Louis Pasteur (1822-1895). Pasteur is ook bekend vanwege zijn uitvinding van een medicijn tegen hondsdolheid in 1885. De jongen die Pasteur toen redde (Joseph Meister), was in 1940 portier bij het Pasteur Instituut in Parijs. Toen de Duitse invallers hem vroegen de tombe van Pasteur voor hen te openen, weigerde Meister zijn vroegere redder te onteren en pleegde, zo gaat het verhaal, zelfmoord. Dit laatste verhaal moet echter afgedaan worden als een mythe: het motief voor Meisters zelfmoord was zijn overtuiging dat zijn familie was omgekomen in de eerste oorlogsdagen. |
En nog meer eponiemen…
Er zijn nog wel meer eponiemen. Enkele voorbeelden: zoals salmonella, hopjes, wecken, pizza margheritha, praline, homerische lach, freudiaanse vergissing, Dow Jones, bakeliet, epicurist, Dreesgeld, Casanova, Geigerteller, silhouet, de Wet van Murphy, cartesisch coördinatenstelsel, et cetera.
Verder lezen: Azteekse woorden in het Nederlands
Top 50 Jiddische woorden in het Nederlands
Top 100 Bijbelse uitdrukkingen, gezegden en woorden
Top 50 Jiddische woorden in het Nederlands
Top 100 Bijbelse uitdrukkingen, gezegden en woorden
Boek: Eponiemenwoordenboek – Ewoud Sanders
Bronnen ▼
Boeken en artikelen
-Marc de Coster (1998) ‘Voeten wassen met je sokken aan. De geschiedenis van het condoom’, in: Trefwoord 13, 192-196
-Ewoud Sanders, Eponiemenwoordenboek (1993).
-Marc de Coster (1998) ‘Voeten wassen met je sokken aan. De geschiedenis van het condoom’, in: Trefwoord 13, 192-196
-Ewoud Sanders, Eponiemenwoordenboek (1993).
Internet
-http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_eponiemen
-http://www.etymologiebank.nl
-http://nl.wikipedia.org/wiki/Eponiem
-http://www.nrc.nl/nieuws/1990/11/03/eponiemen-6945991-a541932
